O συγγραφέας και η χώρα του

Από την τακτική δεκαπενθήμερη συνεργασία μου στο ΕΘΝΟΣ. Σάββατο 9.3.2013

Σε όλες τις εθνικές λογοτεχνίες υπάρχει ένας τύπος συγγραφέα που έζησε και έγραψε «ενοχλημένος» από το περιβάλλον του. Εδωσε κατά κανόνα σπουδαίο έργο, ακόμα και αν οι εμμονές του έμοιαζαν με ψυχαναγκασμό. Δεν υπάρχει σελίδα του Ροΐδη, για ν' αρχίσουμε από τα δικά μας, που δεν υπονομεύει τον ελληνικό 19ο αιώνα, την υπανάπτυξη, τα πρόσωπα, τα ήθη.

Αφορμή γι' αυτές τις σκέψεις μού δίνει ένα άρθρο περί Καζαντζάκη («Ελευθερία», 28.3.1959). Ο κριτικός Αλκης Θρύλος, διαβάζοντας την Αλληλογραφία του συγγραφέα με τη Γαλάτεια («Δίφρος», 1957), διατυπώνει το εύλογο ερώτημα: οι εξομολογήσεις έχουν κάποιο ειδικό βάρος, είναι ένα είδος προσθήκης στο έργο; Προβάλλονται κατασταλαγμένες ιδέες στην αλληλογραφία ή είναι λόγος περιστασιακός, με αποδέκτη έναν συγκεκριμένο ακροατή;

«Πρώτη φορά με τις επιστολές του αντιλαμβανόμαστε την τόσο ακραία στάση του για την Ελλάδα» ομολογεί λίγο αργότερα ο Α.Θ., και παραθέτει σκληρά αποσπάσματα: «[...] Ο,τι γράφεις για την αθλιότητα του ρωμιού είναι φρικαλέο και σωστό» [...] «λέω πως να χαθή ένα κράτος, άθλιο μάλιστα σαν το ελληνικό, δεν έχει καμιά σημασία. Αν πάλι εξαφανιστούν οι Ελληνες γιατί είναι ανάξιοι, τότε βλογημένη η ώρα. Θ' αδειάσουν τη λαμπρή αυτή γωνιά και θάρθουν άλλοι άνθρωποι να τιμήσουν το όνομα του ανθρώπου» (σελ.103) [...] «Κι η πιο μεγάλη ψυχή δεν μπορεί πολύ ν' αντέχη στην Ελλάδα. Οι πιο καλοί πολεμούν να συντηρήσουν το λυχναράκι τους, κι είναι ήδη αυτό μέγας άθλος» (σελ.153).

Σκέπτομαι την οργή του επιστολογράφου. Την απόρριψη, τη δυσανεξία του, που πρέπει να προσεγγίσουμε, νομίζω, ως παρασκήνιο των ιδεών του, αφού είναι λόγος που δεν βρήκε θέση στο έργο και φωτίζει μόνο το πρόσωπο. Οπωσδήποτε ο Καζαντζάκης δεν ανήκει στην κατηγορία που αναφέραμε στην αρχή. Οι αντιθέσεις του δεν καταλήγουν στη νευρωτική μισανθρωπία του Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989) για την Αυστρία. Ούτε με τον αριστοκρατικό σνομπισμό του Λαμπεντούζα (1896-1957), απέναντι στη Σικελία, έχουν σχέση. Τον αφορά περισσότερο από τον Ελληνα ο Ανθρωπος, η πάλη και οι αξίες του.

Υπάρχει, ωστόσο, κάτι εξίσου ενδιαφέρον σ' αυτή την αλλεργική και δύσθυμη στάση απέναντι στο αυτόχθον: το παράδοξο να δημιουργείς με τα υλικά του, με τις εικόνες και τα ήθη που αποστρέφεσαι. Και μια βιογραφική λεπτομέρεια συχνά φωτίζει αυτή την αντινομία. Γιατί η ιστορία του πολιτισμού είναι ιστορία των μορφών, κι αυτές φτιάχνονται από συνειδήσεις γεμάτες από αρνήσεις, αθέατες αντιφάσεις και γοητευτικές αμφιθυμίες.

K.M.