Οι αφιερώσεις

Ψάχνοντας στο οδόστρωμα, ανάμεσα σε αντικείμενα που οι ρακοσυλλέκτες εκθέτουν στην κυριακάτικη αγορά (απέναντι από το Γκάζι), θέλω να ανακαλύψω αφιερωμένα βιβλία που έχουν πεταχτεί από ιδιώτες ή έχουν πουληθεί από βιβλιοθήκες. Εδώ και χρόνια, μ’ ενδιαφέρει το βιβλίο με τη χειρόγραφη αφιέρωση που έχασε τη στέγη του. Που δεν βρίσκεται πια στη θαλπωρή των ραφιών και στην κατοχή εκείνου στον οποίο απευθυνόταν, τιμητικά ή από συναδελφική υποχρέωση.

Όπως είναι φυσικό τα περισσότερα από τα αφιερωμένα βιβλία που ανακαλύπτω είναι νέα. Γίνεται όλο και σπανιότερη η πιθανότητα να βρεθείς μπροστά στο έργο ενός προπολεμικού συγγραφέα που, άλλωστε, από τους ανύποπτους πωλητές του θα αντιμετωπιζόταν σαν οποιοδήποτε έντυπο: με κριτήριο το μέγεθός του. Δεν εξαιρείται κανένα βιβλίο και κανένα είδος γραφής απ’ αυτή τη μοίρα. Όλα, μπορούν να είναι αντικείμενα περισυλλογής από τους δημόσιους κάδους και, μέσω του ρακοσυλλέκτη ερευνητή (κατά κανόνα τσιγγάνου), να περιέλθουν στην κατοχή ενός νέου κτήτορα. Γι’ αυτούς που έχουν άγνοια του αντικειμένου, να διευκρινίσω ότι η κυριότερη αιτία που κάνει το βιβλίο αδέσποτο είναι ο θάνατος του κατόχου και το άδειασμα του σπιτιού που αμέσως ακολουθεί. Δεύτερη, στη σειρά, αιτία, φαίνεται να είναι η ανεπάρκεια χώρου στις σύγχρονες κατοικίες. Δεν είναι άσκοπο να πω ότι το αντίτιμο αυτών των αγορών είναι πενιχρό, όταν το βιβλίο βρίσκεται στον εκτεθειμένο άτακτο σωρό και δεν έχει ακόμη πάει από το παζάρι στο παλαιοβιβλιοπωλείο.

Έχω αγοράσει, το 2004, εκτεθειμένο στο οδόστρωμα της οδού Άστιγγος, μεγάλο μέρος από τη βιβλιοθήκη ενός νέου πεζογράφου, με δεκάδες αφιερώσεις συναδέλφων του. Τα είχε πουλήσει, μου είπε, εξαιτίας οικονομικών δυσκολιών. Έχω βρεί, πριν από πέντε χρόνια, ποιητικά βιβλία της δεκαετίας του ’50, από την βιβλιοθήκη του Ροζέ Μιλλιέξ, με αφιερώσεις σ’ αυτόν από τον Αλέξη Ασλάνογλου, τον ξεχασμένο Νίκο Παππά, τον Άρη Δικταίο, τον Θέμελη, τον Αναγνωστάκη. Ήταν η εποχή που, ως φαίνεται, ο γάλλος διανοούμενος, άρρωστος και ανήμπορος, άδειαζε το σπίτι του. Έχω βρει βιβλίο με αφιέρωση νέου ποιητή (που πρωτοεμφανίστηκε μάλιστα από τις σελίδες του Δέντρου), αφιερωμένο στη …μητέρα του. Στα χρόνια που έχουν περάσει, έχω αποκτήσει αφιερωμένα βιβλία (πρωτότυπα και μεταφράσεις) πολλών συγγραφέων. Του Πρεβελάκη, του Θεοτοκά, του Καζαντζάκη, του Τέλλου Άγρα, του Αυγέρη, του Διονύσιου Ρώμα, του Βάρναλη, του Λειβαδίτη, του Μπεράτη, του Ρώτα, της Ρίτας Μπούμη, προχθές τον Λοιμό του Αντρέα Φραγκιά. Βρήκα κάποτε και πήρα με δέκα δραχμές, ένα τεύχος της Enciclopedia grafica για την Salamanca. Είναι αφιερωμένο a Costas Palamas, poeta nacional de Grecia, από τον Juan D. Barrueta στις 25-8-1934. Γραμμένο στη δεύτερη σελίδα. Ακόμα δεν αναζήτησα τον ισπανό λόγιο στο ίντερνετ, να δω ποιος ήταν. Για τη δικαιοσύνη και την ακρίβεια που πρέπει να συνοδεύει κάθε μαρτυρία, ας προσθέσω ότι δύο από τις πιο πείσμονες και ποιητικές μορφές συλλεκτών στο Μοναστηράκι είναι ο σκηνοθέτης Τάκης Σπετσιώτης και ο παλιός ηθοποιός του Κρατικού Βορείου Ελλάδος Κώστας Ματσακάς. «Να σας χαρίσω αυτόν τον Βόιτσεκ» μου είπε ένα κυριακάτικο πρωινό ο τελευταίος, χωρίς καλά-καλά να με γνωρίζει, προτείνοντάς μου ένα βιβλίο του Μπίχνερ που μόλις είχε βρει μέσα στο σωρό. «Πιστεύουν πως μπορούν να κάνουν θέατρο με τους μοντέρνους, αγνοώντας αυτό το κεφάλαιο….» πρόσθεσε.

Με υπομονή και με υπολογίσιμη δαπάνη χρόνου μπορεί κανείς να συναντηθεί με κάθε είδους έντυπο, που δεν κράτησε ο αποδέκτης. Έχω δει το βιβλίο ενός συγγραφέα αφιερωμένο στη σύζυγό του, κι ακόμα άλλου συγγραφέα σε σύζυγο συνεργάτη του. Πολύ πρόσφατα βρήκα βιβλίο του Τάσου Γουδέλη, αφιερωμένο σε φίλο του πανεπιστημιακό. Προ δύο ετών επανήλθε στα χέρια μου ένα δικό μου βιβλίο (Το δάνειο του χρόνου), αφιερωμένο σε δημοσιογράφο των Νέων. Πέρσι έδωσα σε φίλο μου την πρώτη ποιητική συλλογή του (1965) που είχε στείλει τότε στον Μάρκο Αυγέρη. Το βιβλίο εκείνο, κατάστικτο από σημειώσεις , έδειχνε πως είχε προσεχτεί από τον γνωστό κριτικό. Άρα, συμπεραίνει κανείς, δεν είναι πάντα η αδιαφορία που, στα υπαίθρια παζάρια, μπορεί να κάνει το βιβλίο έναν περιφρονημένο κλοσάρ των αντικειμένων. Δεν είναι πάντα η «αναισθησία» για τον διπλανό μας, που όσο πιο κοντά μας βρίσκεται τόσο πιο αδιάφορος, συχνά, γίνεται ο λόγος του. Υπάρχουν πολλά και διαφορετικά αίτια που εκπατρίζουν ένα βιβλίο και είναι απρόβλεπτες οι κινήσεις του όταν απομακρυνθεί από τον πρώτο κάτοχο.

Η αφιέρωση (ακόμα και η ανέμπνευστη, και η αυτοσχεδιαστική) παραπέμπει σto χρονικό σημείο της δωρεάς. Είναι η αναπνοή μιας στιγμής, που  ο παραγωγός της γνωρίζει το φευγαλέο της χαρακτήρα. Το βιβλίο-αντικείμενο, αντίθετα, ανεξάρτητα από την αξία του, μάχεται να εξασφαλίσει το επιχείρημα της αθανασίας στον δημιουργό του). Υποθετικά αιώνιο, συνδέεται (στο σημείο εκείνο) με την ελάχιστη στιγμή της αφιέρωσης, που μένει στο χαρτί όπως το θαύμα της φωτογραφίας. Τα δύο μελάνια, της πένας και του τυπογραφείου, είναι τόπος σιωπηρής έντασης, όπου δίνουν τα χέρια  δύο διαφορετικά δαιμόνια. Η δεύτερη σελίδα του βιβλίου είναι μια π α ρ ο δ ι κ ή συγκυρία που συνοδεύει ένα σύμβολο δ ι ά ρ κ ε ι α ς.

Θέλησα προ ετών να οργανώσω μιαν έκθεση αφιερωμένων βιβλίων, που έχουν πια καινούργιο κάτοχο: εμένα. Θα ήταν ένα μνημόσυνο σε πολλά πρόσωπα. Μαρτυρία γι’ αυτά και για το στίγμα του παρελθόντος που οι αφιερώσεις τους φέρνουν στην επιφάνεια. Με απέτρεψε όμως ο φόβος της «παρανάγνωσης». Το γεγονός τού να εκτίθεται συμβολικά αυτή η καταγραφή του χρόνου και το ανύποπτο ταξίδι του βιβλίου (η αλλαγή των νομέων του), θα μπορούσε να εισπραχθεί, ηθελημένα ή όχι, σαν μικρό σκάνδαλο. Έτοιμοι καθώς είμαστε να πέσουμε στην ευτέλεια μετά από το ρεμβασμό μας στο «πνευματικό», δεν είναι δύσκολο να δούμε την αφιέρωση με κοινωνική περιέργεια. Να εισπράξουμε τη μακρινή στιγμή σαν κουτσομπολιό, σαν απλή πληροφορία, που μιλά δυνατότερα από την απουσία του διαθέτη και από τη μοίρα του ανέστιου αντικειμένου.