Κείμενα

Τα δύο κείμενα που ακολουθούν προέρχονται από το βιβλίο μου Η ζωή με εχθρούς που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι από τις εκδόσεις Μελάνι. Τα κείμενα αυτά, όπως και πολλά του εν λόγω βιβλίου, είχαν γραφεί για τις σχολιογραφικές σελίδες του Δέντρου στο τέλος της δεκαετίας του 1980


Οι Ρώσοι καταφθάνουν


ΜΕ ΤΙΤΛΟ «ΡΩΣΟΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ», διαβαζω –βραδυ ΣΤΟ κρεβάτι του Ξενία της Δράμας– άρθρο βορειοελλαδικής εφημερίδας. Ο αρθρογράφος σχολιάζει προτάσεις επίσημου κρατικού εντύπου της Σοβιετικής Ενώσεως, που ζητά την άμεση υποστήριξη της ρωσικής μονής του Αγίου Παντελεήμονος του Άθω. Η βοήθεια πρέπει να συνίσταται σε υλικά, σε αποστολή μοναχών και οικονομικούς πόρους.

Γιατί ασχολείται ο Έλληνας αρθρογράφος με το εν λόγω θέμα; Φοβάται ότι το σοβιετικό κράτος συμμετέχει στο «θρησκευτικό παιχνίδι του Αγίου. Όρους, που απώτερο στόχο έχει την ενίσχυση της ρωσικής εκκλησίας, και κατά συνέπεια την αύξηση επιρροής της Σοβιετικής Ενώσεως στην περιοχή». Παραθέτει, λοιπόν, επιχειρήματα προκειμένου να ενημερώσει για τη χαλαρή, ιστορικά, σχέση της μεγάλης χώρας με τον Άθω, τονίζοντας ότι οι Ρώσοι μοναχοί, εντελώς πρόσφατα, και συγκεκριμένα μόνον κατά τον 18ο αιώνα, εμφανίστηκαν εκεί και «δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση με άλλους Σλάβους, Δαλματούς, Σέρβους ή ακόμη με τους Σέρβους βασιλείς, που μόνασαν σ’ αυτόν το χώρο».

Περί το τέλος του, το κείμενο μας επιφυλάσσει και ορισμένα ερωτήματα ιστορικού χαρακτήρα: «Υπήρξε, άραγε, ο Αρσένιος Σουχάνωφ ο πρώτος Ρώσος μοναχός του Άθω; Ο Βονίτσκι, ο αποκαλούμενος “σοφός”, ήταν όντως μια πνευματική προσωπικότητα ή εξέφραζε το πνεύμα του τσαρικού ιμπεριαλισμού;».


Με άγνοια της ιστορικής περιόδου, και κυρίως χωρίς περιέργεια για τα ιδεώδη παντός είδους θρησκευτικής ασκήσεως, μόνον δύο αναφορές με πρωταγωνιστές πρόσωπα εκ Ρωσίας ανακαλώ από παλαιές αναγνώσεις: Η πρώτη, όταν, το 1905, κάποιος μοναχός Θεοδόσιος απήγαγε την Τατιανή Νικήτα, Ρωσίδα από την Κωνσταντινούπολη, την έντυσε άνδρα, της εξασφάλισε διαβατήριο και από κοινού παραβίασαν το άβατον του Όρους!

Η δεύτερη, με ενδιαφέρον βοτανολογικό, αναφέρεται στο ιερό, λεγόμενο, άνθος του Άθω, το οποίο, «ωχροκύανον και με μεταφυσικήν ευωδίαν», ανεζητείτο μανιωδώς από τους Ρώσους ευλαβείς. Στο περιθώριο της λατρευτικής τους δράσης το συνέλεγαν, για να το εμπορευθούν στη συνέχεια, εξασφαλίζοντας υψηλότατο τίμημα στη ρωσική αγορά. Οι εποχές, βέβαια, –για να επανακάμψουμε στο θέμα– παρέρχονται. Ο μπολσεβικισμός, που διέκοψε βίαια το γιγαντιαίο ρεύμα του μοναχισμού προς τον Άθω, σήμερα, με τα πολύ σωφρονέστερα εγγόνια του, φαίνεται ότι φροντίζει να ευνοείται η αναβίωση εκείνου του πνεύματος. Εγώ –αφελώς ίσως– αυτό μόνον αντιλαμβάνομαι, ενώ παράλληλα νομίζω ότι πολύ λίγα πρόσωπα μπορεί πλέον να κινητοποιεί η φιλολογία του είδους και, ευτυχώς, ακόμη λιγότερα να θορυβεί. Μόνον οι εξουσίες, ένθεν κακείθεν –ειδικά στις ημιευρωπαϊκές εκδοχές τους–, δείχνουν να ενδιαφέρονται για τη συντήρηση αυτού του λόγου, και έκπληκτος βλέπει κανείς πως όλοι οι χώροι προσφέρονται και τροφοδοτούν την εγγενή καχυποψία τους. Έτσι, μια ζωή υποταγμένη σε κανόνες σκληρούς, στην ταπείνωση και στη στέρηση, μπορεί να είναι απλώς πρόσχημα. Τα ερημητήρια των πιο αδιάλλακτων ησυχαστών μπορεί να μην είναι αυτά που είναι, αλλά ενδέχεται να αποτελούν έδαφος, όπου μαίνεται ο αμείλικτος μυστικός πόλεμος μεταξύ των κρατών!

*

Είναι αργά πια. Μου πέφτει η εφημερίδα απ’ τα χέρια και η νύστα μού βαραίνει τα μάτια. Υπό την επιρροή –ως φαίνεται– του αναγνώσματος, εισέρχομαι στη σήραγγα ενός ονείρου, με προφανή τα στοιχεία της λόγιας ατμόσφαιρας:

Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι εν ζωή. Από κάποιους κύκλους πιέζεται για διάφορα –αδιευκρίνιστα στο όνειρο– εθνικής φύσεως ζητήματα. Έτσι, αντί της Ορθόδοξης Κατηχήσεως του πάλαι ποτέ μητροπολίτου Μόσχας Πλάτωνος, που έξοχα μετέφρασε, αλλάζει δραστηριότητες. Αντιλαμβάνεται ως απειλή το από βορρά ξανθό γένος, που έχει προσχωρήσει σε μιαν –παρά φύση– συμμαχία με την αυτοκρατορία των Οθωμανών. Η λογική των πολιτικών ισορροπιών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, αλλά και της πρόσφατης Ιστορίας μας, ανατρέπεται άρδην, καθώς τώρα το επαναστατικό κίνημα κινδυνεύει από τους φίλους του. Έτσι, γράφει πυρετωδώς και μας αφήνει γοητευτικά κείμενα πολιτικής μυθοπλασίας: θρίλερ εποχής με δαιμόνιους πράκτορες, σκοτεινούς Ρώσους ηγουμένους και μηχανορράφους μοναχούς. Πρόκειται (έτσι φαίνεται στο όνειρο), για την αρχή μιας παραδόσεως που δεν διαθέτει η νεοελληνική Γραμματεία. Μ’ άλλα λόγια, γράφεται το πρώτο μας θρίλερ, και μάλιστα σε άψογο ιδίωμα καθαρευούσης. Διδάσκεται σήμερα στα σχολεία μας αντί του Παπατρέχα, υπερβολικού για τη λογιοσύνη του ιερωμένου και άκρως υπερτιμηθέντος, στη Γραμματολογία μας, κειμένου.


Των γερόντων

ΤΟΝ ΘΥΜΑΜΑΙ, ΠΕΡΙ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΥ ’50, ΝΑ τυλίγει το πωλούμενο εμπόρευμά του (ήταν παντοπώλης) με εφημερίδες. Το κατάστημά του, μένοντας στους κατιό­ντες, άλλαξε χρήση. Άλλο αντικείμενο εμπορίας τώρα. Στις υπόγειες αποθήκες, όμως, έμειναν οι εφημερίδες εκείνης της εποχής. Άχρηστες και με τις δύο έννοιες: Ανωφελείς και μη δίδουσες χρησμόν. «Όλα τα χορηγηθέντα μυοκτόνα» μου λέει ο νυν κτήτωρ, «αποδείχθηκαν ανήμπορα. Πρέπει να απαλλαγώ απ’ τον όγκο αυτών των εφημερίδων».

Γνώριζε, όμως, την αξία τους. Επιθυμούσε την πώλησή τους. Αμφιγνώμων, ανάμεσα στο να τις ξεφορτωθεί και να τις πουλήσει.

Μόνον τρία φύλλα τού απέσπασα. Στην πρώτη μου κιόλας ανάγνωση, δύο ειδήσεις, δίπλα δίπλα καταχωρημένες. Τώρα, στον σύγχρονο Τύπο, δεν θα είχαν κανένα ενδιαφέρον για δημοσίευση· άλλα κινούν τα πλήθη, πλέον. Πρόκειται για αλγεινά πάθη γερόντων, μοιραίες καταρρεύσεις.

Ιανουάριος, λοιπόν, του 1957, όταν ο ρυθμός της ζωής επέτρεπε την ακρόαση ιστορημάτων, χωρίς τις αιχμές της επικαιρικής πρόκλησης. Παραθέτω:

Απέθανεν εκ πείνης

Η ανακάλυψις ολίγων δεσμίδων σκονισμένων χαρτιών υπό τα σανίδια του δαπέδου της σοφίτας εις το κτίριον μιας επαρχιακής Τραπέζης, επεβεβαίωσεν ότι ο Όλιβερ Χηβσάιδ, ο οποίος προ 34 ετών απέθανεν εκ πείνης σχεδόν, εις ηλικίαν 75 ετών, υπήρξεν εις εκ των λαμπροτέρων επιστημόνων του κόσμου.



Μη δυνηθείς να δημοσιεύση τας μελέτας του, λόγω ελλείψεως χρημάτων, ο Χηβσάιδ απεσύρθη από πάσαν επαφήν με τον έξω κόσμον και κατά τα δύο τελευταία έτη της ζωής του διετρέφετο αποκλειστικώς με συμπεπυκνωμένον γάλα και μπισκότα, τα οποία του ηγόραζεν εις γείτων του αστυνομικός. Τα παιδιά εχλεύαζαν και ελιθοβόλουν τον γενειοφόρον και ρακένδυτον γέροντα, οσάκις ενεφανίζετο εις τον δρόμον – τον γέροντα εις τον οποίον ο κόσμος οφείλει σήμερον την δυνατότητα να κάμνη τηλεφωνήματα εις μεγάλας αποστάσεις και ο οποίος συνέβαλε σημαντικώς εις την ανακάλυψιν της ατομικής ενεργείας.

Εκ των πολλών ανακαλύψεων του Χηβσάιδ, μόνον μία είναι σήμερον γνωστή με το όνομά του. Είχεν ανακαλύψει ότι εις υψος πολλών εκατοντάδων χιλιομέτρων από της επιφανείας της γης, υπάρχει στρώμα της ατμοσφαίρας, φορτισμένον δι’ ηλεκτρισμού, επ’ αυτού δε “προσκρούουν” και αντανακλώνται τα ραδιοφωνικά κύματα. Δια του τρόπου τούτου καθίστανται δύναται αι μακράς αποστάσεως τηλεπικοινωνίαι. Το ηλεκτρικώς φορτισμένον στρώμα είναι γνωστόν εις την Επιστήμην ως “Στρώμα Χηβσάιδ”.

Σημειωτέον ακόμη, ότι προ ολίγων ημερών ο 59ετής κ. Ερρίκος Τζίζεφς, ειδικός του τμήματος μελετών των Βρεταννικών Ταχυδρομείων, απεπεράτωσε την ανάλυσιν του αρχείου Χηβσάιδ και εδήλωσεν:

– Αναμφιβόλως, ο Χηβσάιδ υπήρξεν εις εκ των μεγαλυτέρων επιστημόνων του κόσμου!...

Ο κ. Τζόζεφς είπεν επίσης, ότι εν τη εξηγήσει ωρισμένων φαινομένων της βαρύτητας, ο Χηβσάιδ προηγήθη κατά 10 έτη του Αϊνστάιν. Την παρελθούσαν εβδομάδα εις εκ των υπολογισμών του, αξιοποιηθείς τη βοηθεία ηλεκτρονικού εγκεφάλου, εχρησιμοποιήθη εις την μελέτην εγκαταστάσεως ενός υπερατλαντικού τηλεγραφικού καλωδίου.

Ο πρωτοπαλαιστής

Εις μίαν τρώγλην των παρυφών της Λαχώρης ένας γέρων 60 ετών, χωρίς μίαν άσπρην τρίχα εις το κεφάλι του, ζη αθλίως τας τελευταίας ημέρας του εν μέσω τροπαίων της παλαιάς δόξης του.Πρόκειται περί του Μιάν Μοχάμμαδ, ο ο οποίος προ 46 ετών ήτο πασίγνωστος υπό το όνομα Γκάμα, ως ο παγκόσμιος πρωταθλητής της ελευθέρας πάλης.

Τω 1910, είχαν συγκεντρωθή εις το Λονδίνον εκ των πέντε ηπείρων όλοι οι διάσημοι παλαισταί, δια να μετάσχουν του πρωταθλήματος Τζών Μπούλλ. Ο νεαρός τότε Ινδός προσήλθε να ζυγισθή εις το “Στάδιον του Λονδίνου”. Ήτο υψηλός και μυώδης, αλλά και συγχρόνως τόσον αδύνατος, ώστε οι κριταί τον διέγραψαν εκ του καταλόγου των υποψηφίων δια το πρωτάθλημα.

Ο Γκάμα, όμως, προσείλκυσε την προσοχήν του διευθυντού ενός καμπαρέ, ο οποίος του προσέφερε την σκηνήν του, ίνα αντιμετωπίση τους αντιπάλους της εκλογής του. Και ο Γκάμα, προκαλέσας Ιάπωνας, Αμερικανούς και πάσης άλλης εθνικότητος παλαιστάς, κατέρριπτε τον ένα μετά τον άλλον εντός χρονικού διαστήματος μη υπερβαίνοντος κατά μέσον όρον τα 5 λεπτά της ώρας.

Κατόπιν τούτου, ο Γκάμα έγινε δεκτός εις τους επισήμους αγώνας και μετ’ ολίγας ημέρας απήρχετο εις την χώραν του, αποκομίζων τον τίτλον του παγκοσμίου πρωτοπαλαιστού βαρέων βαρών.

Εν τω μεταξύ, εις τας Ινδίας η πάλη εθεωρείτο ακόμη το άθλη­μα των βασιλέων και ο Γκάμα, ενώ δεν έπαυε να αγωνί­ζεται εις τον στίβον και να κατατροπώνη κάθε αντίπαλον, διωρίσθη καθηγητής του βαθύπλουτου μαχαραγιά της Πατιάλας.

Έτσι ημπορούσε και αυτός να διάγη βίον... μαχαραγιά· ετρέφετο τρώγοντας ειδικόν “γιαχνί”, παρασκευαζόμενον καθ’ εκάστην, εκ τριών κιλών βοείου κρέατος, τριών λίτρων γάλακτος και μιας... ολόκληρης κατσίκας. Εξ άλλου, απέφευγε το ρύζι και το ψωμί, που “προκαλούν λίπη και μαλθακούς μυς”.

Η δόξα, όμως, του Μιάν Γκουλάμ παρήλθεν ανεπιστρεπτί. Σήμερον, ο Γκάμα, παρά την καταπληκτικήν διά την ηλικίαν του ζωτικότητα, ζη μόνον δια τας αναμνήσεις του. Όταν εγκατέλειψε την υπηρεσίαν του μαχαραγιά της Πατιάλας, επεχείρησε μακράν περιοδείαν ανά την Αφρικήν, όπου προσεβλήθη υπό άσθματος, το οποίον και έθεσε τέρμα εις την σταδιοδρομίαν του. Καθ’ ο Μουσουλμάνος, κατέφυγεν εις Πακιστάν, μετά τον χωρισμόν των Ινδιών εις δύο κράτη. Η Κυβέρνησις του Καράτσι τού παρεχώρησε μικρόν αγρόν δια να καλλιεργήση, αλλ’ όχι και σύνταξιν. Ο Γκάμα λυπείται διότι δεν έχει υιούς, εις τους οποίους θα εδίδασκε την τέχνην του. Τα πέντε άρρενα τέκνα, που απέκτησεν εκ της πρώτης συζύγου του, απέθαναν εις μικράν ηλικίαν και εκ της δευτέρας συζύγου του δεν έχει παρά τέσσαρας θυγατέρας.

Τελευταίως, ο Γκάμα ήρχισε να πωλή εκείνα που του ήσαν τα προσφιλέστερα πράγματα εις τον κόσμον: Τα χρυσά κύπελλα και μετάλλια των θριάμβων του. Και όταν θα τα ξεπουλήση όλα δεν θα έχη παρά να περιμένη τον θάνατον. Διότι ποίος σκοτίζεται σήμερα διά τον γέροντα αυτόν, ο οποίος υπήρξεν ο μεγαλείτερος παλαιστής του κόσμου;...

Από την Επιστολή Προς Κορινθίους Α΄

Απόστολος Παύλος.

Από την Επιστολή

Προς Κορινθίους Α΄

Λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του (2006) ο παλιός μου φίλος Στέφανος Μπεκατώρος (για πολλά χρόνια είχαμε χαθεί και δεν υπήρχε επικοινωνία μεταξύ μας) έστειλε στο Δέντρο για δημοσίευση, μαζί με ορισμένα σύντομα ποιήματα, τη μετάφραση που ακολουθεί. Το εκτυπωμένο χαρτί έμεινε χαμένο σε κάποιον φάκελο με τα «προσεχή» του περιοδικού. Όταν το βρήκα, το ενέταξα στην ύλη του Δέντρου που πρόκειται να εκδοθεί (Νο 165-166). Τη μετάφραση αφιέρωνε στην Αγγελική και στον Θανάση Κωσταβάρα (ποιητή της Α΄ μεταπολεμικής γενιάς). Στο διάστημα που μεσολάβησε από την αποστολή μέχρι τη δημοσίευση, εκτός απ’ τον μεταφραστή και παλιό μου φίλο, δεν υπάρχουν πια μεταξύ μας ούτε και εκείνοι τους οποίους αφορά η αφιέρωση!



Η ΟΔΟΣ ΠΟΥ ΥΠΕΡΕΧΕΙ: Η ΑΓΑΠΗ

1 Εάν μιλώ τις γλώσσες των ανθρώπων και των αγγέλων
Αγάπη όμως δεν έχω, είμαι χαλκός που θορυβεί
Και τύμπανο που αλαλάζει.
2 Εάν κατέχω τα μυστήρια όλα
Και μπορώ να προλέγω κι έχω, όλη την γνώση και πίστη
3 Τόση ώστε να μετακινώ βουνά όμως αγάπη δεν έχω
Είμ’ ένα τίποτε.
Κι αν τα δώσω όλα στην φτώχεια κι αν
Παραδώσω το κορμί μου στις φλόγες όμως αγάπη δεν έχω
Δεν ωφελούμαι τίποτε.
4 Συμφιλιώνει μεγαλόψυχα η αγάπη•
5 Φθόνο και κομπασμό η αγάπη δεν έχει• δεν ξιπάζεται
Δεν ασχημονεί, δεν νοιάζεται για το δικό της, η αγάπη
6 Είναι ήρεμη κι αμνησίκακη, λυπάται για το άδικο, χαίρεται
Όταν το δίκαιο υπερισχύει.
7 Όλα τα σκέπει, όλα τα πιστεύει
8 Σε όλα ελπίζει, σε όλα υπομένει.
Η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει.
Κάποτε οι προρρήσεις θα αρθούν, οι γλώσσες μας
θα χαθούν
Θα καταλυθούν και οι γνώσεις.
Διότι τώρα από το μερικό
10 Γνωρίζουμε, από το μερικό προλέγουμε• σαν έλθει όμως
Το τέλειο, το μερικό θα εκλείψει.
11 Όταν ήμουν νήπιο ως νήπιο σκεπτόμουν• ως άνδρας
όμως έπαυσα
Να νηπιάζω.
12 Διότι αμυδρά τώρα βλέπουμε από καθρέφτη
Ενώ τότε πρόσωπο με πρόσωπο• τώρα από το μερικό
Γνωρίζω εκείνον, όμως τότε θα τον γνωρίσω όπως εκείνος
Με εγνώρισε.
13 Ώστε για πάντα μένει η πίστη, η ελπίδα, η αγάπη
Αυτά τα τρία για πάντα•
κι από αυτά, μείζων η αγάπη.

Νίκος Κάλας

Ένας αθηναίος στην Αμερική

«Μια συνομιλία με τον Νίκον Κάλαν». Ο Πάνος Καραβίας συζητά με τον πρωτοπόρο του σουρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα για την εφημερίδα Ελευθερία (της 4ης.11.1949). Το κείμενο αυτό συμπεριλαμβάνεται στο Δέντρο (Νο 165-166), τεύχος που είναι αφιερωμένο στον νεοελληνικό σουρεαλισμό και θα κυκλοφορήσει στο τέλος του Οκτωβρίου. Στη αναδημοσίευση διατηρήσαμε την ορθογραφική εκδοχή της εφημερίδας.

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ, Νοέμβριος (Του ανταποκριτού μας). Με το νέο βιβλίο του, που πριν ακόμη κυκλοφορήσει προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον στους ακαδημαϊκούς και λογοτεχνικούς κύκλους της Αμερικής και της Ευρώπης, ένας γνωστότατός μας αθηναίος αισθητικός και ποιητής καταλαμβάνει εξέχουσα θέση, στην πρώτη γραμμή της διεθνούς κριτικής της Τέχνης. Είναι ο Νίκος Κάλας –Νίκος Καλαμάρης– που υπό διάφορα φιλολογικά ψευδώνυμα είχε διακριθεί, νεώτατος, στη δική μας φιλολογική γενεά του μεσοπολέμου, στην Αθήνα. Το βιβλίο του, που θα κυκλοφορήσει σε επτά γλώσσες ταυτοχρόνως εντός του 1950– είναι η πρώτη φορά γινόμενη ερμηνεία του περιφήμου τριπτύχου

του φλαμανδού ζωγράφου του 16ου αιώνος, Ιερώνυμου Μποςς, που ευρίσκεται τώρα στο μουσείο της Μαδρίτης. Τα τρίπτυχα του Ιερώνυμου Μποςς, που συνδέθηκαν, επάνω από τέσσαρες αιώνες, με το συρρεαλιστικό κίνημα στην τέχνη της εποχής μας, αποτελούσαν ένα αξεδιάλυτο αίνιγμα με τα σκοτεινά τους σύμβολα. Η μελέτη του Κάλα έδωσε τη λύση, ύστερα από δέκα επτά μηνών έρευνες και μόχθο του συγγραφέως, που είχεν αναλάβει αυτήν την αποστολή με ειδική υποτροφία του Ιδρύματος Μπόλλιγκεν.

Η ερμηνεία του κ. Νίκου Κάλα

Το περιοδικόν Λάιφ, αφιέρωσεν οκτώ ολόκληρες σελίδες για να παρουσιάσει το γεγονός, […] το βιβλίο που πρόκειται να κυκλοφορήσει προσεχώς και τον ίδιον τον συγγραφέα, στον οποίον ανετέθη προ δύο ετών να εύρη τη λύση του μυστηρίου στο έργου του Μποςς». Το Λάιφ εξαίρει την επιτυχία του κ. Κάλα και την νέα σημασία με την οποία φωτίζει τα τρίπτυχα του Μποςς, σαν «βαθυστόχαστη και εξαιρετικά ελκυστική ως ερμηνεία της ζωγραφικής του Ιερώνυμου Μποςς, του οποίου οι πίνακες κατατάσσονται μεταξύ των μεγίστων έργων τέχνης του Δυτικού Κόσμου».

Το «κλειδί» για την εξήγηση του έργου του Μποςς, το ευρήκεν ο κ. Κάλας στη μελέτη των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων, και συγκεκριμένα στα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου επάνω στη Βίβλο των Ψαλμών και του Αγίου Γρηγορίου στον Ιώβ. Ο κ. Κάλας απεκάλυψεν ότι στο τρίπτυχο του μουσείου της Μαδρίτης, ο Μποςς –τον οποίον, έως τώρα, άλλοι μελετηταί εχαρακτήριζαν ως «επαναστατικόν σατιρικόν», άλλοι ως «αιρετικόν» και άλλοι ως «ένα μισογύνην νευρωτικόν που εύρισκεν ευχαρίστηση να ζωγραφίζει σκηνές διεστραμμένης φαντασίας»– απλώς εικονογράφησε τα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου στον 33ον ψαλμόν που περιγράφει την Δημιουργία και προειδοποιεί τους αθέους για το φρικτό τέλος που τους περιμένει.

– Οι μελέτες μου για τον Μποςς, μου λέγει ο φίλος μας συγγραφεύς, είχαν αφετηρία το γεγονός ότι ο φλαμανδός ζωγράφος θεωρείται και είναι πραγματικά ένας πρόδρομος του Συρρεαλισμού. Και γνωρίζετε το ενδιαφέρον μου για τον συρρεαλισμό σαν εκδήλωση της σύγχρονης τέχνης. Πρέπει να σας πω εδώ πως η γνώμη που διατυπώνει το Λάιφ ότι με το έργον μου ανασκευάζω τρόπον τινά, τον συρρεαλιστικό χαρακτήρα του έργου του Μποςς, δεν είναι ορθή. Βεβαίως τα τρίπτυχα του Μποςς δεν παρουσιάζουν την συρρεαλιστική προϋπόθεση του «αυτοματισμού» […]. Η στενή όμως σύνδεση του Μποςς με τον συρρεαλισμό οφείλεται στην βαθύτερη ψυχολογική τους συγγένεια, που πηγάζει από την κοινή πρόθεση να δώσουν μια εντελώς υποκειμενική και προσωπική ερμηνεία του αντικειμενικού κόσμου.

– Μεταξύ του Μποςς και της συρρεαλιστικής εκδηλώσεως της Τέχνης μεσολαβούν τετρακόσια τόσα χρόνια παρετήρησα στον κ. Κάλα και τον ρώτησα: Πώς είναι δυνατόν να συνδεθή οργανικά ο Μποςς με τον συρρεαλισμό, επάνω από το κενό των τεσσάρων αιώνων;

– Από αυτήν την άποψη, μου λέγει ο κ. Κάλας, υπάρχει μία γραμμή μεγάλων πνευματικών δημιουργών και καλλιτεχνικών που διατηρεί τη βαθειά συγγενική συνέχεια από τον Αυγουστίνο μέχρι του συρρεαλισμού. Τη γραμμή και την οργανική αυτή σύνδεση, που τις ρίζες της πρέπει ν’ αναζητήσωμε στον Αυγουστίνο, την εξασφαλίζουν έπειτα από αυτόν, ο Μποςς, ο Πασκάλ, ο Ρεμπώ, ο Λωτρεαμόν, ο Ντοστοϊέφσκυ μέχρι του συρρεαλιστικού κινήματος...

Η ανήσυχος εποχή μας

Ο Νίκος Κάλας,[…] ήταν γνωστός σαν νέος ποιητής, με εξαιρετική μόρφωση και πνευματική καλλιέργεια και με έντονο δημιουργικό ταλέντο. Αλλ’ όπως πολλοί της γενεάς μας εστράφη έκτοτε στην κριτική, ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική και αισθητική κριτική, όπου έκλεισε και τη δημιουργική του φλόγα. Το 1937, στο Παρίσι, εξέδωκε το πρώτο βιβλίο, μια σειρά μελετών για τη σύγχρονη τέχνη με συρρεαλιστική νοοτροπία, υπό τον τίτλο Εστίες Πυρκαϊάς, που επροσέχθη και εκρίθη πλατειά στη Γαλλία. Ύστερα, ταξίδεψε στην Ισπανία και Πορτογαλλία. Έμεινε εξ μήνες στη Λισσαβώνα και μελέτησε την πορτογαλλική Τέχνη. Και το 1940 φθάνει στη Νέα Υόρκη, όπου κυκλοφόρησε ένα βιβλίο του στα γαλλικά, για τη σύγχρονη αγγλική και γαλλική ποίηση και για την πορτογαλλική αρχιτεκτονική.

Τον ερώτησα, αν με το έργο του για τον Μποςς, αφοσιώθηκε οριστικά στην κριτική της τέχνης:

– Βέβαια, δεν αφοσιώθηκα στην κριτική της τέχνης. Ήταν μοιραία η εξέλιξή μου, γιατί πάντοτε ενδιαφερόμουνα για την αισθητική αντίληψη της ζωής και γιατί σήμερα, εφ’ όσον όλες οι προοπτικές που μας οδηγούν στο μέλλον παρουσιάζονται σκοτεινές, είναι μοιραία η καταφυγή μας στις καλλιτεχνικές μορφές του παρελθόντος. […] Προσωπικά, δέχομαι πως «η αγάπη είναι ισχυρότερη από τον πόνο», όπως έγραψε ο Αυγουστίνος. Νομίζω όμως πως θα μου χρειασθούν μερικά χρόνια ωρίμανσης. Πρόθεσή μου είναι η μελέτη και το πλησίασμα των παληών μαντικών κειμένων, όπου ένας συγγραφεύς ημπορεί ν’ αντλήση σύμβολα με σύγχρονη σημασία. Με τραβά πολύ ο μυστικισμός και εξ άλλου επίσης η επιστημονική θεώρηση του ανθρώπου, του πρωτογόνου ανθρώπου και της ψυχής του.

Μελέτη για τον Γκρέκο

Εν τω μεταξύ, ο Νίκος Κάλας σχεδιάζει μια μεγάλη μελέτη για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Πιστεύει ότι στην Ελλάδα, όπου υπήρξε έντονη τάσις να δίδεται «ελλαδικός» χαρακτήρ στο έργο του Γκρέκο, έγιναν πολλές παρεξηγήσεις σχετικά, «Ο Γκρέκο, λέγει ο κ. Κάλας, εχρησιμοποίησε βυζαντινά μέσα εκφράσεως, αλλ’ η έκφρασή του είναι ισπανική και χριστιανοκαθολική, όπως ήταν η εποχή και το περιβάλλον όπου έζησε και εδημιούργησε».

Γενικώτερα διαπιστώνει κανείς στον Νίκο Κάλαν, ότι όπως ανεπτύχθη και επιβάλλεται στους πλατύτερους πνευματικούς ορίζοντες της Ευρώπης και της Αμερικής, φέρνει μαζί του την ανάγκη της ελπίδας για τον άνθρωπο και την ανάγκη μιας θρησκευτικής –στην πιο πλατιά της έννοια– πίστεως. Είναι αυτά τα στίγματα μιας βασανισμένης ευρωπαϊκής γενεάς –της γενεάς μας– που βλέπει γύρω της το αδιέξοδο της απελπισίας, μα θέλει να ελπίζει, αισθάνεται την απιστία, μα ζητεί την πίστι και, πάνω από όλα, φέρνει πάντα την αγάπη της για τον άνθρωπο.

Τσάρλτον Ίστον

Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύεται στο προσεχές τεύχος του Δέντρου (Νο165-166). Το υπογράφει ο ιταλός δημοσιογράφος Μαουρίτσιο Πόρο και το μεταφράζει η Φανή Μουρίκη.

Ο ρεπουµπλικανός Τσάρλτον Ίστον

Πέθαναν ο Μπεν Χουρ, ο Μωυσής, ο Ελ Σιντ, ο Μιχαήλ Άγγελος. Εκπνέοντας τον περασμένο Απρίλη, στο Λος Άντζελες, σε ηλικία 84 ετών, ο Τζον Τσαρλς Κάρτερ, γεννημένος το 1924, ο οποίος για τις ανάγκες του επικού σινεμά είχε βαπτιστεί Τσάρλτον Ίστον, πήρε μαζί του το ζωντανό φως ενός αστέρα της δεκαετίας του ’50. Χάρη σ’ αυτό, το Χόλιγουντ είχε καθηλώσει στις πολυθρόνες των κινηματογράφων το κοινό, θυμίζοντάς του την Παλαιά Διαθήκη και πολεμώντας τον οικιακό κίνδυνο της τηλεόρασης. Πέθανε δίπλα στη μοναδική σύζυγό του, μαζί της από το 1944, με την οποία είχε κάνει δύο παιδιά. Εκείνη δήλωσε ότι ο άνδρας της είχε χαρεί για τη συμπαράσταση του κόσμου κατά τη διάρκεια της ασθένειάς του και ότι πάντοτε είχε αγωνιστεί με ενθουσιασμό για κάθε υπόθεση.
Αρχικά, πριν γίνει υποστηρικτής της οπλοφορίας (από το 1998 μέχρι το 2003 υπήρξε Πρόεδρος της National Rifle Association, με αποτέλεσμα να αυξηθεί γεωμετρικά ο αριθμός των εγγεγραμμένων) και των εκτελεστών της νύχτας, ο Ίστον ήταν πολέμιος του Μακαρθισμού. Είχε σταθεί στο πλευρό του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ υπερασπιζόμενος τα ανθρώπινα δικαιώματα, στη συνέχεια όμως έγινε φίλος του Ρίγκαν και οπαδός των ρεπουμπλικανών. Αργότερα υπήρξε ο κύριος υποστηρικτής της 2ης τροπολογίας, που επιτρέπει στους πολίτες την κατοχή όπλων. Η ζωή τον είχε πολλές φορές παγιδεύσει: μετά από έναν καρκίνο του προστάτη έκανε θεραπεία για αποτοξίνωση από το οινόπνευμα, ενώ το 2002 προσβλήθηκε από Αλτσχάιμερ. Έτσι, έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε φυσική και ψυχολογική κατάπτωση, σιωπηλός και καθηλωμένος στο σπίτι.
Ο αποχαιρετισμός του στον κινηματογράφο έγινε το 2006 με την ταινία Ο Πατέρας μου, όπου υποδυόταν τον ναζιστή Μένγκελε. θέμα του φιλμ ήταν η σύγκρουση του εγκληματία με το γιο του. Ως ηθοποιός ο Ίστον υπήρξε καλύτερος από τον Βίκτορ Μάτσιουρ, αλλά λιγότερο καλός από τον Μπαρτ Λάνκαστερ: με βλέμμα σταθερό, στραμμένο προς τον ορίζοντα, και γυμνασμένο, μυώδες σώμα, υπήρξε ο αναμάρτητος και ατρόμητος ήρωας των κολοσάλ. Γι’ αυτό οι κριτικοί τον έβλεπαν με ελάχιστη εκτίμηση, ανεπηρέαστοι από το Όσκαρ που είχε πάρει το 1959 για τον Μπεν Χουρ. Όμως οι κάτοικοι του Πλανήτη των Πιθήκων τον απεκάλεσαν Ζωντανό βλέμμα. Βρισκόμαστε στα 1967, και βέβαια μιλάμε για τη μυθική ταινία επιστημονικής φαντασίας του Φράνκλιν Σάφνερ, υπό την καθοδήγηση του οποίου είχε ερμηνεύσει τον νορμανδό πρίγκιπα στον Πολεμιστή Πρίγκιπα.

Οι ρόλοι

Στον επιτύμβιο λίθο του ήρωά μας με τα γαλανά μάτια, που είχε πεθάνει και αναστηθεί χιλιάδες φορές, θα έπρεπε να γραφτεί: αγάπησε τον Σεσίλ Ντε Μιλ, ο οποίος το 1956 του είχε χαρίσει σαν δώρο γενεθλίων για τα 32 του χρόνια, το ρόλο του Μωυσή με τις Δέκα εντολές, φορώντας του σε ηλικία 32 ετών άσπρα γένια και ανοίγοντας για χάρη του την Ερυθρά Θάλασσα σε ένα από τα πρώτα μεγάλα εφέ του κινηματογράφου.
Ήταν όμως πιστός και στον Σέξπιρ. Έπαιξε αρκετές φορές τον Μάρκο Αντώνιο: σε μια εκδοχή του Ιουλίου Καίσαρα το 1949, σε μια άλλη για την αγγλική τηλεόραση το 1970, Στη σκιά των πυραμίδων, και σε μια μεταφορά του Αντώνιος και Κλεοπάτρα του 1947, με βάση δική του θεατρική σκηνοθεσία.
Σίγουρα, για το μεγάλο κοινό το οποίο είχε... ξοδέψει, το 1959, 80 εκατομμύρια δολάρια για να τον δει να κωπηλατεί και να οδηγεί την άμαξα στην υπέροχη σκηνή του αγώνα, ο Ίστον θα παραμείνει για πάντα ο γενναίος ιουδαίος Μπεν Χουρ στην ταινία των 11 Όσκαρ του Γουίλιαμ Γουάιλερ, ο οποίος θα τον χρησιμοποιήσει πάλι στο τραγικό γουέστερν Ματωμένοι ορίζοντες. Του είχαν όμως κρύψει ότι στο σενάριο, το οποίο δικαίως δεν είχε βραβευτεί, ο Γκορ Βιντάλ είχε κάνει πολλούς υπαινιγμούς για μια ομοφυλοφιλική σχέση με τον φίλο του Μεσάλα, δηλαδή τον Στίβεν Μπόιντ (ο οποίος αντίθετα το γνώριζε). Ο ομοφοβικός Ίστον ήταν το σύμβολο του ανδρισμού και του ηρωισμού, έτοιμος να θυσιαστεί και να αγαπήσει σταθερά. Πάντως, βλέποντας ότι το είδος του έπους είχε τα όριά του, έλεγε: «Η επική ταινία βρίσκεται πολύ συχνά από τη λάθος πλευρά».
Αγαπούσε τους ιστορικούς ρόλους, παρότι σε ορισμένες περιπτώσεις –όσον αφορά τον Ελ Σιντ με τη Σοφία Λόρεν καταλάβαινε ότι το στοιχείο του γελοίου και του κιτς μόλις είχε αποσοβηθεί. Του είχαν προτείνει να υποδυθεί μεγάλες φυσιογνωμίες, αλλά είχε αρνηθεί: από τον Δαρείο μέχρι τον Καρλομάγνο, και από τον Γουλιέλμο τον Κατακτητή έως τον Κρόμγουελ. Όμως είχε δεχτεί το ρόλο του Καρδινάλιου Ρισελιέ στους Τρεις Σωματοφύλακες του Ντικ Λέστερ. Πάντως, καλώς έκανε και ερμήνευσε τον στρατηγό Γκόρντον στο Χαρτούμ.
Η καριέρα του Ίστον ξεκινούσε με ξεχασμένες σήμερα ταινίες, χαμηλού προϋπολογισμού, νουάρ και ήσσονος σημασίας γουέστερν, μέχρις ότου ο Ντε Μιλ τον έσωσε από την ανωνυμία. Το 1952 του εμπιστεύτηκε το ρόλο του ιμπρεσάριου του τσίρκου στο Μεγαλύτερο θέαμα του κόσμου, μεγάλη παραγωγή της Παραμάουντ, με τη συμμετοχή όλων των αστέρων της, του Τζέιμς Στιούαρτ συμπεριλαμβανομένου, στο ρόλο ενός γιατρού που είναι υπέρ της ευθανασίας.
Η μεγαλύτερη ευκαιρία έρχεται με τον Όρσον Γουέλς για το ρόλο του ντετέκτιβ Βάργκας, στο μπαρόκ αριστούργημα Το άγγιγμα του Κακού, όπου ο τελευταίος αναζητεί τη λογική στην επίγεια Κόλαση. Οι ωραίες στιγμές της καριέρας του, με κορυφές όπως το 55 μέρες στο Πεκίνο και το Η μεγαλύτερη ιστορία του κόσμου, πρέπει να αναζητηθούν στο οργισμένο γουέστερν του Σαμ Πέκινπα Η ταξιαρχία των εκδικητών, για το οποίο δέχτηκε να μην πληρωθεί προκειμένου να συνεχιστεί το γύρισμα της ταινίας, και στο εσωστρεφές Αναγκασμένος να σκοτώσει του Τεντ Ποστ. Ακόμα, στην οικολογική και επιστημονική φαντασία Νέα Υόρκη 2022 μ.Χ. Το βιβλικό είδος έπαψε να παράγεται ως αντιοικονομικό και έτσι ο Ίστον συμμετείχε σε ταινίες «καταστροφής», αφού η ηλικία του του επέτρεπε ακόμα να σώζει ανθρώπους από κινδύνους σε αέρα, θάλασσα και στεριά, όπως συνέβη στο Airport 75 ή στο Σεισμός.

Φίλος του Μπους

Το δεύτερο μέρος της καριέρας του ο Ίστον το πέρασε ως πλούσιος αντιδραστικός κύριος, μακριά από το νέο Χόλιγουντ, ακόμα και εκείνο των κολοσσών. Δημοσίευσε ένα ημερολόγιο για την εικοσαετία μεταξύ 1956 και 1976, ήταν πρόεδρος της ομοσπονδίας των ηθοποιών, όπως κάποτε ο Ρίγκαν, του American Film Institute, αλλά και της National Rifle Association. Με αυτήν την ιδιότητα επιτέθηκε κατά του Κλίντον και της πολιτικής του. Ο δόλιος Μάικλ Μουρ του πήρε συνέντευξη, γελοιοποιώντας τον, στο ντοκιμαντέρ Bowling at Columbine, όπου του βάζει μπροστά στα μάτια τη φωτογραφία ενός μικρού κοριτσιού που είχε σκοτωθεί από όπλο και τον καταδικάζει παρουσιάζοντάς τον ως κορυφαίο εκπρόσωπο ενός νοσηρού συστήματος αξιών.
Ο φίλος του ο Μπους θα τον αποζημιώσει το 2003, χαρίζοντάς του το Παράσημο της Ελευθερίας. Προς το τέλος της καριέρας του είχε συμμετάσχει στο τηλεοπτικό σίριαλ Δυναστεία (’85-’86) και στα Φιλαράκια (’98).
Ό,τι και να συνέβη, ας σκεφθούμε ότι στις ιστορικές ταινίες μπορεί να υπάρχει η Νέμεση. Εναντίον της καριέρας, πάντως, ενός ηθοποιού υπάρχουν άλλες μορφές επίγειας τιμωρίας...