Η ημέρα της Ευρώπης

Η ημέρα της Ευρώπης γιορταζόταν χθες. Της Ευρώπης, που θεωρείται το τελευταίο πολιτικό όνειρο της ηπείρου. Όχι από ρομαντικούς, όπως πριν από μερικούς αιώνες, αλλά από το πιο καλλιεργημένο κομμάτι του πληθυσμού της, που το να παρασύρει ευρύτερες μάζες στις προοπτικές του είναι ένα στοίχημα και μια πρόκληση απ' αυτά που συχνά βάζει μπροστά μας η Ιστορία.

Απ' τα πιο χαρακτηριστικά πρόσωπα ενός άτυπου, αν και συχνά ποικιλότροπα διατυπωμένου ευρωπαισμού είναι χωρίς αμφιβολία ο Στέφαν Τσβάιχ, με το τελευταίο ημιαυτογραφικό βιβλίο του "Ο Χθεσινός Κόσμος". Το επίθετο Χθεσινός επέμεινε στον εκδότη του να γραφεί με κεφαλαίο. Δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο. Το 1942 αυτοκτόνησε, ως γνωστόν, στη Βραζιλία, με την πίστη ότι το σώμα και το πνεύμα της Ευρώπης δεν ζούσε πια και δεν θα άντεχε απέναντι στη ναζιστική μηχανή.

Απ' τις εκατοντάδες συναρπαστικές σελίδες του βιβλίου του (που θα οφείλαμε να διδάσκουμε στα παιδιά μας ως παρακαταθήκη καλλιεργημένου ανθρωπισμού και βαθιάς πνευματικότητας) είναι η περιγραφή, όταν, μετά τη λήξη του Α' Παγκόσμιου Πολέμου ο συγγραφέας αποφασίζει να επιστρέψει από την Ελβετία (βρισκόταν εκεί κατά τη διάρκεια εκείνων των ετών) στην καθημαγμένη πια Αυστρία. Έχει φτάσει στα σύνορα, εφοδιασμένος με ρούχα, τρόφιμα και παπούτσια που δεν θα βρει στη χώρα του. Το τρένο του σταματά στον σταθμό των συνόρων. Κάποιο άλλο τρένο, πολυτελές, έρχεται την ίδια στιγμή, από την Αυστρία αυτό. ΟΙ δύο συρμοί στέκονται απέναντι.

"[...] Μία κινητικότητα έγινε αισθητή στην αποβάθρα., αλλά εξακολουθούσα να μην ξέρω γιατί. Προσέχοντας καλύτερα, αναγνώρισα όρθιο στο παράθυρο ενός βαγονιού τον Κάρολο, τελευταίο Αυτοκράτορα της Αυστρίας. Δίπλα του η Αυτοκράτειρα Ζίτα. Ρίγησα. Ο τελευταίος Αυτοκράτορας της Αυστρίας, ο κληρονόμος της δυναστείας των Αψβούργων που διοίκησε τη χώρα για 700 ολόκληρα χρόνια εγκατέλειπε τη χώρα του. Η Αυστριακή δημοκρατία τού επέβαλε να αναχωρήσει, αλλά με όλες τις τιμές. Ο ψηλός εκείνος άντρας στεκόταν όρθιος και κοίταζε τα βουνά,τα σπίτια και τους ανθρώπους. Οι ελεγκτές, οι γυναίκες, οι στρατιώτες, σιωπηλοί, αμήχανοι έστρεφαν το βλέμμα τους αλλού.

Ήταν μια ιστορική στιγμή αυτή που ζούσα. Μοναδική στιγμή, διπλά συγκλονιστική για κάποιον που είχε γαλουχηθεί με την παράδοση της Αυτοκρατορίας, που το πρώτο τραγούδι του στο σχολείο ήταν ο αυτοκρατορικός ύμνος και αργότερα, στο στρατό, ορκίστηκε πίστη σ' αυτόν τον άνδρα, αφοσίωση σ' εκείνον που τώρα κοίταζε το πλήθος ντυμένος με ρούχα πολιτικά. Τον είχα δει να κατεβαίνει τη μεγάλη σκάλα του Σένπρουν, πλαισιωμένος απ' την οικογένειά του και τους αξιωματικούς και να δέχεται τις εκδηλώσεις σεβασμού ογδόντα χιλιάδων Βιεννέζων μαθητών που τραγουδούσαν παραταγμένοι στο καταπράσινο, μεγάλο λειβάδι, "Ο Θεός σώζοι" του Χάιντν. Η ατμομηχανή ξεκίνησε με ένα αργό τράνταγμα, σαν να μην ήθελε να φύγει. Το τρένο απομακρύνθηκε αργά. Δίπλα μου ακούστηκε το πνιχτό κλάμα μιας γυναίκας. Οι υπάλληλοι του σταθμού κοιτούσαν την αμαξοστοιχία ώσπου χάθηκε. Η χιλιόχρονη Αυτοκρατορία έφτανε στο τέλος της. Επέστρεφα σε μια διαφορετική Αυστρία, σ' έναν άλλο κόσμο."

Εκατοντάδες πρόσωπα του ευρωπαικού πολιτισμού περνούν στις σελίδες του "Χθεσινού Κόσμου". Πόλεις, συγγραφείς, εποχές, διάλογοι, ιδέες. "Ο χθεσινός Κόσμος" είναι (το κατάλαβα πριν από πολλά χρόνια, απ' την πρώτη κιόλας ανάγνωση), μια Βίβλος του Ευρωπαισμού και της Ιστορίας τού 19ου και 20ού αιώνα. Άλλοτε θα πούμε περισσότερα για την παγκοσμιότητα που υποβάλλει με τις αξίες του. Δεν είναι, φυσικά, ούτε η παγκοσμιότητα του προλεταριακού οικουμενισμού, ούτε η ασύνορη προοπτική τού κεφαλαίου, ούτε ένας επαναστατικός διεθνισμός. Πρόκειται για τον βαθύ ανθρωπισμό που στέκεται απέναντι στην ακατέργαστη εθνικιστική μισαλλοδοξία ("την πνευματική επιδημία της εποχής μας", όπως έλεγε ο Τσβάιχ), είναι το κατ' εξοχήν σχολείο των κλασικών αξιών του δυτικού κόσμου. Αυτός ο "ασαφής ουμανιστικός κοσμοπολιτισμός" (όπως τον είδε ο Κλάουντιο Μάγκρις), είτε ως στάση, είτε ως ραφιναρισμένο χαρακτηριστικό του συγγραφέα, είναι, ωστόσο, ένα απ' τα υλικά που έχτισαν τις πιο καλλιεργημένες και πιο γοητευτικές προοπτικές, το βλέμμα που αφηγήθηκε και ερμήνευσε σε βάθος το παρελθόν μας.

Ας θεωρούσε η Άρεντ την, τόσο καθαρή και ανύποπτη πολιτικά, συνείδησή του σχεδόν αφελή (βασισμένη στον πασιφισμό των συνθηκών της Γενεύης). Η αθωότητα του Τσβάιχ δεν είχε προβλέψει τη θύελλα, αλλά μ' αυτό το βιβλίο νοσταλγίας και απολογισμού σχεδίασε μοναδικές ιμπρεσιονιστικές εικόνες και μια πολύτιμη αλήθεια των γεγονότων και της σημασίας τους. Μας δίνει το βλέμμα που μπορεί να βαδίζει παράλληλα με την πολιτική εκτίμηση, που αποκαλύπτει στον υποψιασμένο τι υπάρχει πίσω απ' τον οικονομισμό του σημερινού μεγάλου εγχειρήματος.