O φασισμός και η σιωπή του Μοράβια

του Άντζελο Γκουλιέλμι

Άλλοι με μεγαλύτερη εξειδίκευση από μένα σε κοινωνικοπολιτικά θέματα θα κρίνουν τη συμπεριφορά του Μοράβια απέναντι στο φασισμό και κυρίως απέναντι στην οικογένεια Ροσέλι, την εποχή του φόνου των εξαδέλφων του Νέλο και Κάρλο: εγώ θα προσπαθήσω να μελετήσω την άμεση και έμμεση καταγραφή των γεγονότων στο αφηγηματικό έργο του Μοράβια, η οποία αν και δεν δικαιολογεί την ένοχη σιωπή του εξαδέλφου Αλμπέρτο (Μοράβια) όσον αφορά τη δολοφονία στο Μπανιόλ ντε λ' Ορν. μπορεί ωστόσο να δώσει κάποιες ερμηνείες. Αυτή η σκέψη μου οφείλεται στην πρόσφατη κυκλοφορία του βιβλίου Αλμπέρτο Μοράβια. Επιστολές στην Αμέλια Ροσέλι. Πρέπει να πούμε εξαρχής ότι αυτό το βιβλίο δεν κατατάσσεται στην "αναθεωρητική" φιλολογία, πολύ της μόδας σήμερα, η οποία αναζητεί το σκάνδαλο π.χ. μέσα από μια επιστολή του Μπόμπιο στον Μοράβια ή στην πληροφορία ότι και ο Βιτορίνι εισέπραττε από το φασιστικό καθεστώς ένα όχι ευκαταφρόνητο χρηματικό ποσό: το βιβλίο που προανέφερα είναι στο σύνολο του επικεντρωμένο στη μελέτη των στενών και εποικοδομητικών σχέσεων του νεότατου Αλμπέρτο με τη θεία του Αμέλια, αδερφή του πατέρα του (και στη συνέχεια σύζυγο Ροσέλι), μέσα από τις επιστολές του νεότατου Μοράβια, που βρέθηκαν στο αρχείο Ροσέλι.

Η θεία Αμέλια, μια γυναίκα με μεγάλη μόρφωση και μοντέρνα σκέψη, συγγραφέας και η ίδια, αντιλαμβάνεται ότι ο έφηβος Αλμπέρτο, σχεδόν παιδί ακόμα, διαθέτει εκπληκτικά ευαίσθητη κρίση και φαίνεται να μαντεύει την όχι κοινή εξέλιξή του. Ο τελευταίος είναι ο αγαπημένος της ανιψιός με τον οποίο ανταλλάσσει επιστολές όχι μόνον συναισθηματικές αλλά ουσιαστικές, αφού εκπροσωπούν για τον νεαρό Αλμπέρτο – κλινήρη για δέκα χρόνια περίπου – την αληθινή και μεγάλη βοήθεια που ζητούσε και χρειαζόταν. Ο Αλμπέρτο εκμυστηρεύεται στη θεία Αμέλια τις μελαγχολικές σκέψεις του ασθενούς, τις αναγνώσεις του, τους προβληματισμούς και τις έντονες εσωτερικές του ανησυχίες, οι οποίες τον υποχρεώνουν, μαζί με τη ανία εξαιτίας της υποχρεωτικής ακινησίας, να περνά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του γράφοντας σχεδόν τα πάντα: διηγήματα, ποιήματα ακόμα και μυθιστορήματα, τα οποία στέλνει στη θεία ζητώντας τη γνώμη της. Δεν χρειαζόμαστε τις επιστολές της θείας, οι οποίες έχουν χαθεί, για να μάθουμε με πόση τρυφερότητα η θεία Αμέλια τον βοήθησε μέσα από τις διαφωνίες ή καταφάσεις της απέναντι στις σκέψεις του, μέσα από τις υποδείξεις ή αποστολές βιβλίων και τις παρηγορίες της όταν αυτός ήταν θλιμμένος. Η θεία έπαιξε αποφασιστικό ρόλο (σε αντίθεση με τους στενούς του συγγενείς και κυρίως με τους γονείς του) στην πνευματική ωρίμανση, ακόμα και στην ανάρρωση, του νεαρού Αλμπέρτο, αφού αυτή τον παρακολουθεί για μια δεκαετία περίπου με θερμές υποδείξεις, κριτικές, επαίνους, συμβουλές και ενθαρρύνσεις μέχρι το 1929 όταν κυκλοφορεί το βιβλίο του Οι Αδιάφοροι: κομβικό σημείο όσον αφορά την ωριμότητα και αποθεραπεία του Αλμπέρτο, ο οποίος έχει πλέον γίνει ο Αλμπέρτο Μοράβια. Η τελευταία επιστολή του Αλμπέρτο στη θεία του είναι από το 1928. Με αυτήν και την απάντησή της διακόπτεται (όχι τυχαία) η πυκνή αλληλογραφία. Από τότε και στο εξής ο Αλμπέρτο θα νιώθει για τη θεία Αμέλια τρυφερότητα και ευγνωμοσύνη αλλά απουσιάζει πλέον, σαν να έχει λήξει, η αφοσίωση ή ίσως και η πνευματική εξάρτηση από την οποία μέχρι τότε ο Αλμπέρτο είχε πάρει μεγάλο μέρος των βασικών εφοδίων του.

Η θεία Αμέλια είναι μητέρα του Κάρλο και του Νέλο Ροσέλι, λίγο μεγαλύτερων από τον εξάδελφο Αλμπέρτο, ο οποίος και με αυτούς διατηρεί τακτική αλληλογραφία, στο επίπεδο της ανταλλαγής ειλικρινών, συγγενικών αισθημάτων. Ο Κάρλο και ο Νέλο είναι δύο έξυπνοι νέοι οι οποίοι πιστεύουν περισσότερο στην πράξη παρά στη σκέψη και εκπονούν ιστορικοπολιτικές μελέτες, αξιοπρόσεκτες μέχρι σήμερα. Οπαδοί, λοιπόν, της πράξης, τάσσονται θαρραλέα ενάντια στο φασισμό, ο οποίος πλέον έχει εξαπλωθεί παντού. Ο Αλμπέρτο νιώθει τρυφερότητα γι' αυτούς, τους θαυμάζει, αλλά μπορούμε να πούμε ότι δεν τους αγαπάει. Τουλάχιστον αρχικά, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι δεν συμφωνεί με τις επιλογές τους, τις πατριωτικές, ενθουσιώδεις εκρήξεις τους, που του φαίνονται αναχρονιστικές, γκαριμπαλντικές. Αναγνωρίζει πάντως την αποτελεσματικότητα των πράξεων τους, τα προβλήματα που δημιουργούν στους φασίστες, την επιτυχημένη απόδραση από το Λίπαρι, (Σ.τ.Μ. όταν τα δύο αδέρφια, εξόριστα στο νησί Λίπαρι, κατόρθωσαν να αποδράσουν και να καταφύγουν στη Γαλλία), τη συμμετοχή τους στη Φιλελεύθερη Επανάσταση του Γκομπέτι , την ιδέα και την κυκλοφορία του Μην εγκαταλείπετε ,τη φυλάκισή τους και τις ληστείες που υπέστησαν, την ίδρυση στο Παρίσι του Δικαιοσύνη και Ελευθερία , εναντίον της οργάνωσης των εξορισθέντων εκεί φιλελεύθερων δημοκρατικών. Τους εκτιμά την εποχή εκείνη για τις επιτυχίες τους και συμμερίζεται την υπερηφάνεια τους: αυτό αρκεί στον ξάδελφο Αλμπέρτο να πάρει το μέρος τους και να ξεπεράσει προσωρινά την αντίθεσή του απέναντι στις πράξεις τους. Και ο ίδιος έχει αναγνωρισθεί: είχε μόλις κυκλοφορήσει το βιβλίο του Οι Αδιάφοροι και η ανταπόκριση ήταν μεγάλη.

Στην πραγματικότητα οι επιτυχίες του Αλμπέρτο, του Κάρλο και του Νέλο, παρόλο που αφορούν εντελώς διαφορετικούς τομείς, παρουσιάζουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά: συνιστούν και τα δύο πράξεις ρήξης απέναντι στην παράδοση. Ο Κάρλο και ο Νέλο με τη δημιουργία του Δικαιοσύνη και Ελευθερία, εγκαινιάζουν τελείως πρωτότυπες μορφές πολιτικής δράσης, διαφορετικές από αυτές που υπήρχαν στην προφασιστική Ιταλία, όπου σοσιαλιστές και δημοκρατικοί ήταν «σε καθαρή αντίθεση με τον λενινιστικό μπολσεβικισμό και στη συνέχεια το σταλινισμό, ο οποίος λειτουργούσε στο κέντρο του κομουνισμού». Οι Αδιάφοροι μαζί με τη Συνείδηση του Ζήνωνα (Σ.τ.Μ. το μοντέρνο μυθιστόρημα του Ίταλο Σβέβο)- το οποίο είχε κυκλοφορήσει λίγα χρόνια πριν- και το θέατρο του Πιραντέλο ανανεώνουν ριζικά το πανόραμα της ιταλικής λογοτεχνίας, προσαρμόζοντας την στα νεωτεριστικά ρεύματα του εξωτερικού (του Κάφκα, του Τζόις και του Προυστ).

Ο Αλμπέρτο Μοράβια στους Αδιάφορους επηρεασμένος από τη λογοτεχνία του Ντοστογιέφσκι, πιστός στα διδάγματά του, επιτίθεται στους ήρωες των μυθιστορημάτων του 19ου αιώνα, και μετατοπίζει, όπως θα γράψει και ο ίδιος μερικά χρόνια αργότερα στην εισαγωγή του στο Αναμνήσεις από το υπόγειο, «την προσοχή από το κοινωνικό στο πνευματικό», δημιουργώντας έτσι «ένα νέο ήρωα … τον αντιήρωα στον οποίο προέχει όχι η κοινωνική αλλά η εσωτερική ζωή». Με τον Μικέλε των Αδιάφορων γεννιέται ένας νέος ήρωας που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε υπαρξιστή, ήδη γνωστός από τη Δίκη του Κάφκα και τον Οδυσσέα του Τζόις. Και όπως ο Κάφκα και ο Τζόις, ο Μοράβια στο πρώτο του έργο είναι επαναστατικός.

Άραγε να είχε διαβάσει πραγματικά ο Μοράβια τον Οδυσσέα και τη Δίκη; Από αυτά είχε αλιεύσει τον επαναστατικό νεωτερισμό που εκτίθεται αναιδώς στους Αδιάφορους; Ή μήπως αυτόν τον νεωτερισμό, την απόσταση από τον κοινωνικό ρεαλισμό την είχε επιλέξει μόνος του με τη βοήθεια της μεγαλοφυΐας του, παρακινημένος από τη βαθιά απαισιοδοξία του απέναντι στην πραγματικότητα γύρω του, της οποίας τη διαφθορά και τη χυδαιότητα έβρισκε αποκρουστικές; Έχω την εντύπωση, ή μάλλον είμαι σίγουρος, ότι εκείνο το νεωτερισμό στους Αδιάφορους που είχε συλλάβει και υλοποιήσει επιτυχώς ο Αλμπέρτο Μοράβια (δομικός νεωτερισμός ομόλογος και συντονισμένος με την κουλτούρα της εποχής, της κλονισμένης από τις θεωρίες του Φρόιντ και λίγο πριν από την υπόγεια αφήγηση του Ντοστογιέφσκι), τον είχε βιώσει και επεξεργαστεί με όλη του την αδιαλλαξία, χωρίς ενδοιασμούς και υπαναχωρήσεις, ενώ η απαισιοδοξία του, ενισχυμένη από μια ακαταμάχητη ορθολογικότητα, πρόδιδε τα αισθήματά του απέναντι στην αδεξιότητα, τη μετριότητα και την ανηθικότητα της κοινωνίας (ή μάλλον της νέας ανερχόμενης τάξης: της αστικής) μέσα στην οποία ζούσε. Αυτή η απαισιοδοξία κατακλύζει τις αντιλήψεις και το πάθος του, για να τον μετατρέψει, σε όλα τα επόμενα έργα του, στον εξοργισμένο συγγραφέα, εχθρό της μιζέριας και της αισχύνης του αστικού κόσμου, απέναντι στον οποίο από τις Εσφαλμένες Φιλοδοξίες γίνεται οξύς κριτικός και επιζητεί να τον σωφρονίσει.

Ο Μοράβια εγκαταλείπει το υπαρξιακό μυθιστόρημα και επιστρέφει στο κοινωνικό: ή μάλλον προσπαθεί να συνδυάσει τα δύο είδη, κινδυνεύοντας να αποτύχει εφόσον πρόκειται για δύο είδη δομικά αντίθετα και κατά συνέπεια ασυμβίβαστα. Τον κερδίζει πολύ το κοινωνικό είδος, σε αντίθεση με τους πρωταγωνιστές του Μούζιλ ή του Κάφκα οι οποίοι μας φαίνονται τραυματικοί και δραματικά ανησυχητικοί, ενώ οι ήρωες των μυθιστορημάτων του Μοράβια, μετά τους Αδιάφορους, ανήκουν ως επί το πλείστον στην κατηγορία των "κακών" και "άσχημων". Επί πλέον η αχαλίνωτη θετικότητα, βιασύνη και ανυπομονησία του καίτοι δεν τον εμπόδιζαν να παραδεχθεί τους νεωτερισμούς του Οδυσσέα και της Δίκης και την τελειότητα και επαναστατικότητα συγγραφέων όπως ο Κάφκα και ο Τζόις, εντούτοις τον ωθούσαν στην ανακάλυψη μιας δικής του αφηγηματικής ισορροπίας, σε ένα είδος συμβιβαστικής λύσης [...]

Εδώ επιστρέφουμε στον Κάρλο και τον Νέλο, στο φόνο τους και στην πραγματικά απίστευτη σιωπή του ξαδέρφου Αλμπέρτο.

Έχοντας ανακτήσει πλήρως την αυτοπεποίθησή του και βασιζόμενος στην θετικότητά του, ο Αλμπέρτο Μοράβια όσον αφορά την καθημερινή ζωή, αναζητεί και εδώ ένα συμβιβασμό. Γιατί, καίτοι αρνείται το φασισμό, για να δημοσιεύσει το δεύτερο μυθιστόρημα του, παραιτείται από τις αφηγηματικές του πεποιθήσεις και βρίσκει μια φόρμουλα που του επιτρέπει να συνεχίσει να γράφει παρ’ όλες τις δυσκολίες ως προς τη δημοσίευση των έργων του. Το κόστος αυτής της παραχώρησης είναι η σιωπή απέναντι στον φρικτό φόνο, του οποίου θύματα ήταν τα δύο ξαδέρφια του. Σιωπή την οποία δεν παραδέχεται και για να καλύψει την ένοχη συνείδηση του την εξηγεί ως εξής: αυτός είχε, βέβαια, θαυμάσει τον Κάρλο και τον Νέλο, αλλά δεν τους είχε ποτέ αγαπήσει, θεωρώντας ότι με τον αφηρημένο και κάπως ξεπερασμένο ενθουσιασμό τους, είχαν ηττηθεί προ πολλού. Ένας άνθρωπος απόλυτα θετικός και διαυγής όπως ήταν ο Μοράβια, δεν μπορούσε να αγαπήσει τους ηττημένους...

Πολλά χρόνια αργότερα όταν πλέον τραγωδία και πόλεμος είναι παρελθόν, ο Μοράβια αποφασίζει να επεξεργαστεί το πένθος, την ενοχή του και γράφει τον Κομφορμιστή, στον οποίο μόνον η εκπληκτική θεία Αμέλια (με την οποία δεν επικοινωνούσε από εικοσαετίας) αναγνωρίζει με πικρία, σε αντίθεση προς την ηθικά ύποπτη ερμηνεία των περισσότερων κριτικών (και ίσως και των αναγνωστών), την υπόθεση του Κάρλο και του Νέλο.

Με τον Κομφορμιστή ο Μοράβια δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει τη σιωπή του, η οποία είναι έτσι κι αλλιώς απαράδεκτη, αλλά σκύβει πάνω από την ενοχή του χωρίς συναισθηματισμούς, στοιχείο ανέκαθεν άγνωστο σε έναν μη ρητορικό συγγραφέα όπως ο Μοράβια [...] Ο Μοράβια δεν είναι εξομολογητικός στον Κομφορμιστή, μάλλον υποφέρει, και απόδειξη αυτής της οδύνης αποτελεί η ερμητικότητα του κειμένου, το οποίο αποφεύγει οποιαδήποτε παρέκκλιση και σχεδόν πνίγεται στις εκφερόμενες λέξεις.

Ο Κομφορμιστής είναι το πιο σκληρό μυθιστόρημα του Μοράβια και το λιγότερο προσηνές, θυμίζοντας εκείνον που γνωρίζει ότι τα σχόλια και τα περιττά λόγια είναι ένας τρόπος να εμποδίσει την υποχρέωσή του να μιλήσει.

Απόδοση για το "Δ": ΦΑΝΗ ΜΟΥΡΙΚΗ

Ο Άντζελο Γκουλιέλμι (1929) είναι Ιταλός κριτικός λογοτεχνίας και διευθυντικό στέλεχος της τηλεόρασης. Το κείμενο αυτό προέρχεται από το τεύχος του επόμενου ΔΕΝΤΡΟΥ (Νο 181-182)