Συνάντηση με τον Καρλ Μαρξ

ΤΟ ΔΕΝΤΡΟ, Νο 205-206.

[Το 1880 ο αμερικανός δημοσιογράφος και εκδότης εφημερίδας Τζον Σουίντον (1829-1901) συνάντησε στην Αγγλία τον συγγραφέα του "Κεφαλαίου" για μια συνέντευξη.]

ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΠΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΑ ΠΡΟΣΩΠΑ της εποχής μας είναι σίγουρα ο Καρλ Μαρξ, φυσιογνωμία η οποία έπαιξε ανεξιχνίαστο αλλά πάντως αποφασιστικό ρόλο στην επαναστατική πολιτική των τελευταίων σαράντα ετών. Πρόκειται για έναν άνθρωπο απόλυτα απαλλαγμένο από κάποια αδήριτη ανάγκη για επίδειξη και επιτυχία, αδιάφορο στην μεγάλη πρόκληση για αλαζονική ζωή και την άσκηση εξουσίας. Δεν βιάζεται, είναι χαλκέντερος και προικισμένος με τη δωρεά της υψηλής ευφυΐας. Πολύ διεισδυτικός, φθάνει σε απλησίαστα διανοητικά ύψη, έχει λογική σκέψη και πρακτικούς στόχους. Υπήρξε και παραμένει ασυναγώνιστος στην Ευρώπη, ακόμα και από τον Τζουζέπε Ματσίνι, όσον αφορά την πρόκληση των αλλεπάλληλων σεισμικών δονήσεων, οι οποίες ανέτρεψαν έθνη και κατακρήμνισαν δυναστείες, απειλούν και τρομάζουν σύγχρονους εστεμμένους και γνωστούς τσαρλατάνους. Ως φοιτητής στο Βερολίνο, πολέμιος της φιλοσοφίας του Χέγκελ, διευθυντής εφημερίδας και παλιός ανταποκριτής του "New York Tribune", είχε πάντα τον τρόπο να αποδείξει τις ικανότητές του και να εκδιπλώσει τον χαρακτήρα του. Ιδρυτής και υπεύθυνος της άλλοτε απειλητικής Σοσιαλιστικής Διεθνούς και συγγραφέας του "Κεφαλαίου", έχει εκδιωχθεί από τη μισή Ευρώπη, επικηρυγμένος σχεδόν από όλες τις χώρες της ηπείρου, για να βρει, τα τελευταία τριάντα χρόνια, καταφύγιο στο Λονδίνο.
*
Όταν ήλθα πρόσφατα στο Λονδίνο, εκείνος βρισκόταν στο Ραμσγκέιτ, το γνωστό και προσφιλές παραθαλάσσιο θέρετρο των κατοίκων της βρετανικής πρωτεύουσας. Εκεί πήγα και τον βρήκα στο εξοχικό του, περιτριγυρισμένο από την οικογένειά του: τα παιδιά και τα εγγόνια του. Η χαριτωμένη και ευγενική γυναίκα η οποία με υποδέχεται στην πόρτα, στεφανωμένη με αύρα αγιότητας και φωνή γλυκιά, είναι χωρίς καμία αμφιβολία η οικοδέσποινα, η σύζυγος του Καρλ Μαρξ: εκείνου του κυρίου γύρω στα εξήντα, που στέκεται απέναντί μου μεγαλοπρεπής και ευγενής, με το τεράστιο κεφάλι και τα φουντωτά γκρίζα μαλλιά.
*
Ο τρόπος με τον οποίο συζητά, μου θύμισε την ελευθερία της σκέψης του Σωκράτη: είναι ικανός να πηγαίνει από το ένα θέμα στο άλλο, με δημιουργικό, παραστατικό και ειλικρινή τρόπο, με λόγο διανθισμένο από σκωπτικές αιχμές, λαμπερό χιούμορ και παιγνιώδη διάθεση. Μίλησε έντονα για τις πολιτικές δυνάμεις και τα λαϊκά κινήματα των διαφόρων ευρωπαϊκών χωρών: την ευρύτητα του ρωσικού πνεύματος, την κινητικότητα της γερμανικής σκέψης, τη δραστηριότητα των Γάλλων, τη στατικότητα των Άγγλων. Μίλησε με εμπιστοσύνη και αισιοδοξία για την υπόθεση της Ρωσίας […] με ευ­θυμία για τη Γαλλία και με απογοήτευση για την Αγγλία, κάνοντας περιφρονητική αναφορά στις «ατομιστικές μεταρρυθμίσεις», οι οποίες απασχολούν συνε­χώς τους φιλελεύθερους άγγλους βουλευτές.
*
Εξετάζοντας την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, τη μία χώρα μετά την άλλη, υπογραμμίζοντας τις ιδιαιτερότητές τους και σχολιάζοντας γνωστές και αφανείς πολιτικές προσωπικότητες, έφθασε στο επιθυμητό συμπέρασμα: οι πάντες προσπαθούν να εξυπηρετήσουν ουτοπικούς στόχους. Όσο μιλούσε, η μία έκπληξή μου διαδεχόταν την άλλη. Είναι προφανές ότι αυτός ο μάλλον άγνωστός μας κατά βάθος άνθρωπος, για τον οποίο μιλούν ελάχιστα, έχει βαθιά γνώση της εποχής του. Και όμως η σκέψη του βαραίνει παντού, από τον Σηκουάνα στο Νέβα και από τα Ουράλια στα Πυρηναία, πυροδοτώντας μια διαδικασία κοινωνικής αλλαγής: υπόθεση που πρέπει να παραδεχθούμε ότι δεν είναι μάταιη. Γιατί σήμερα έχει πλέον αποδειχθεί από την πείρα του πρόσφατου παρελθόντος, ότι οι κοινωνικές αλλαγές που επέφερε το μαχητικό αυτό πνεύμα –με αποκορύφωμα την ίδρυση της Γαλλικής Δημοκρατίας– ήσαν πολύ χρήσιμες.
*
Η ερώτησή μου «Γιατί, σήμερα, δεν είστε πλέον πολιτικά ενεργός;», έγινε δεκτή ως απορία κάποιου ανίδεου, στον οποίο δεν μπορούσε να απαντήσει ευ­θέως. Στο αίτημά μου για εξηγήσεις πάνω στο γεγονός ότι το μεγάλο του έργο, "Το Κεφάλαιο", αυτή η καλλιεργημένη γη που απέδωσε μια τόσο πλούσια συγκομιδή, δεν είχε μεταφραστεί στα αγγλικά από το γερμανικό πρωτότυπο, ενώ είχε ήδη κυκλοφορήσει στα ρωσικά και στα γαλλικά, εκείνος φάνηκε ανίκανος να απαντήσει, αν και πρόσθεσε ότι του είχε προταθεί από εκδοτικό οίκο της Νέα Υόρκης να μεταφραστεί το έργο στα αγγλικά. Πρόσθεσε επίσης ότι το βιβλίο, το οποίο έχει κυκλοφορήσει, αποτελεί μικρό απόσπασμα ενός πολύ ευρύτερου τριμερούς έργου για τη Γη, "Το Κεφάλαιο" και την Πίστη (Σ.τ.μ. τραπεζική). Μιλώντας για το τρίτο μέρος, επισήμανε ότι οι ΗΠΑ είναι το ιδανικό υπόδειγμα της θεωρίας του, γιατί εκεί το τραπεζικό κεφάλαιο δραστηριοποιείται με θαυμαστό τρόπο. Ο κύριος Μαρξ είναι οξύς παρατηρητής της αμερικανικής πραγματικότητας. Οι κρίσεις του σχετικά με ορισμένες δυνάμεις, οι οποίες κατευθύνουν και νοηματοδοτούν τη ζωή στη χώρα μας, ήσαν άκρως βαρυσήμαντες.
Στη συνέχεια, μιλώντας για "Το Κε­­φάλαιο", συμβούλευσε όσους επιθυ­μούν να το διαβάσουν να προτιμήσουν τη γαλλική μετάφραση, η οποία είναι πολύ ανώτερη από το γερμανικό πρωτότυπο. Ο κύριος Μαρξ αναφέρθηκε ακολούθως στον γάλλο Ανρί Ροσφόρ. Μου μίλησε, επίσης, για ορισμένα, τεθνεώτα πλέον, πρόσωπα του κύκλου του, και αντιλήφθηκα ότι το πνεύμα του είχε επηρεάσει ανθρώπους οι οποίοι, σε άλλες περιστάσεις, θα μπορούσαν να είχαν άμεση επίδραση στις ιστορικές εξελίξεις.
Προς το τέλος του απογεύματος και στην αρχή μιας καλοκαιρινής αγγλικής βραδιάς, ο κύριος Μαρξ προτείνει να συνεχίσουμε τη συζήτησή μας, κάνοντας έναν περίπατο στην παραθαλάσσια πολίχνη, κατά μήκος της παραλίας μέχρι την πλαζ, στην οποία εκατοντάδες άτομα, κυρίως παιδιά, διασκεδάζουν. Εκεί, στην άμμο συναντάμε τους οικείους του: τη σύζυγο, η οποία με είχε υποδεχτεί στην είσοδο, τις δύο κόρες με τα παιδιά τους και τους γαμπρούς του, ο ένας εκ των οποίων είναι καθηγητής στο Κινγκς Κόλετζ του Λονδίνου και ο άλλος, εάν θυμάμαι καλά, είναι διανοούμενος. Ένας γλυκύτατος οικογενειακός πίνακας […]. Ο Καρλ Μαρξ ξέρει την τέχνη τού να είσαι παππούς, όπως ο Βικτόρ Ουγκό, αλλά είναι πιο τυχερός απ’ αυτόν, γιατί όλοι οι κατιόντες του είναι ακόμα στη ζωή και γιορτάζουν γενέθλια.
*
Μόλις νυχτώνει, εκείνος και οι δύο γαμπροί του χωρίζουν από τις οικογένειές τους για να περάσουν άλλη μια ώρα με τον αμερικανό φιλοξενούμενό τους. Η συζήτησή μας τώρα επικεντρώνεται στον κόσμο, τον άνθρωπο, το χρόνο και τις ιδέες, ενώ τα ποτήρια μας κουδουνίζουν. Το τρένο, όμως, δεν μπορεί να περιμένει και η νύχτα έχει προχωρήσει. Με τη σκέψη στο χάος και την εκκωφαντική επ0χή μας, ήθελα, ως απόσταγμα των συζητήσεών μας κατά τη διάρκεια της ημέρας και των βραδινών παραστάσεων, να ρωτήσω το σοφό άντρα ποιον θεωρεί υπέρτατο νόμο της ύπαρξης. Εκμεταλλευόμενος μια στιγμή σιωπής, έθεσα κοφτά στον επαναστάτη και φιλόσοφο το αυστηρό ερώτημα: «Ποιος είναι;». Τότε μου φάνηκε ότι για μια στιγμή, και ενώ παρατηρούσε τον βρυχηθμό της θάλασσας μπροστά του και το ανήσυχο πλήθος στην πλαζ, το πνεύμα του ταράχτηκε. «Ποιος είναι;», τον είχα ρωτήσει, και εκείνος απάντησε, με σοβαρό και σκεπτικό ύφος: «Ο αγώνας!». Για μια στιγμή νόμισα ότι άκουσα την ηχώ της απελπισίας, αλλά μπορεί να ήταν απλώς η ηχώ του νόμου της ζωής.

ΤΖΟΝ ΣΟΥΙΝΤΟΝ

Απόδοση για το «Δ»: ΦΑΝΗ ΜΟΥΡΙΚΗ

1. Ο Τζουζέπε Ματσίνι (1805-1872) υπήρξε ιταλός πολιτικός, ακτιβιστής, φιλόσοφος και δημοσιογράφος.
2. Ο Ανρί Ροσφόρ (1831-1913) ήταν γάλλος δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας και πολιτικός.