Νίκος Κάλας

Ένας αθηναίος στην Αμερική

«Μια συνομιλία με τον Νίκον Κάλαν». Ο Πάνος Καραβίας συζητά με τον πρωτοπόρο του σουρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα για την εφημερίδα Ελευθερία (της 4ης.11.1949). Το κείμενο αυτό συμπεριλαμβάνεται στο Δέντρο (Νο 165-166), τεύχος που είναι αφιερωμένο στον νεοελληνικό σουρεαλισμό και θα κυκλοφορήσει στο τέλος του Οκτωβρίου. Στη αναδημοσίευση διατηρήσαμε την ορθογραφική εκδοχή της εφημερίδας.

ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ, Νοέμβριος (Του ανταποκριτού μας). Με το νέο βιβλίο του, που πριν ακόμη κυκλοφορήσει προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον στους ακαδημαϊκούς και λογοτεχνικούς κύκλους της Αμερικής και της Ευρώπης, ένας γνωστότατός μας αθηναίος αισθητικός και ποιητής καταλαμβάνει εξέχουσα θέση, στην πρώτη γραμμή της διεθνούς κριτικής της Τέχνης. Είναι ο Νίκος Κάλας –Νίκος Καλαμάρης– που υπό διάφορα φιλολογικά ψευδώνυμα είχε διακριθεί, νεώτατος, στη δική μας φιλολογική γενεά του μεσοπολέμου, στην Αθήνα. Το βιβλίο του, που θα κυκλοφορήσει σε επτά γλώσσες ταυτοχρόνως εντός του 1950– είναι η πρώτη φορά γινόμενη ερμηνεία του περιφήμου τριπτύχου

του φλαμανδού ζωγράφου του 16ου αιώνος, Ιερώνυμου Μποςς, που ευρίσκεται τώρα στο μουσείο της Μαδρίτης. Τα τρίπτυχα του Ιερώνυμου Μποςς, που συνδέθηκαν, επάνω από τέσσαρες αιώνες, με το συρρεαλιστικό κίνημα στην τέχνη της εποχής μας, αποτελούσαν ένα αξεδιάλυτο αίνιγμα με τα σκοτεινά τους σύμβολα. Η μελέτη του Κάλα έδωσε τη λύση, ύστερα από δέκα επτά μηνών έρευνες και μόχθο του συγγραφέως, που είχεν αναλάβει αυτήν την αποστολή με ειδική υποτροφία του Ιδρύματος Μπόλλιγκεν.

Η ερμηνεία του κ. Νίκου Κάλα

Το περιοδικόν Λάιφ, αφιέρωσεν οκτώ ολόκληρες σελίδες για να παρουσιάσει το γεγονός, […] το βιβλίο που πρόκειται να κυκλοφορήσει προσεχώς και τον ίδιον τον συγγραφέα, στον οποίον ανετέθη προ δύο ετών να εύρη τη λύση του μυστηρίου στο έργου του Μποςς». Το Λάιφ εξαίρει την επιτυχία του κ. Κάλα και την νέα σημασία με την οποία φωτίζει τα τρίπτυχα του Μποςς, σαν «βαθυστόχαστη και εξαιρετικά ελκυστική ως ερμηνεία της ζωγραφικής του Ιερώνυμου Μποςς, του οποίου οι πίνακες κατατάσσονται μεταξύ των μεγίστων έργων τέχνης του Δυτικού Κόσμου».

Το «κλειδί» για την εξήγηση του έργου του Μποςς, το ευρήκεν ο κ. Κάλας στη μελέτη των έργων των Πατέρων της Εκκλησίας των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων, και συγκεκριμένα στα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου επάνω στη Βίβλο των Ψαλμών και του Αγίου Γρηγορίου στον Ιώβ. Ο κ. Κάλας απεκάλυψεν ότι στο τρίπτυχο του μουσείου της Μαδρίτης, ο Μποςς –τον οποίον, έως τώρα, άλλοι μελετηταί εχαρακτήριζαν ως «επαναστατικόν σατιρικόν», άλλοι ως «αιρετικόν» και άλλοι ως «ένα μισογύνην νευρωτικόν που εύρισκεν ευχαρίστηση να ζωγραφίζει σκηνές διεστραμμένης φαντασίας»– απλώς εικονογράφησε τα σχόλια του Αγίου Αυγουστίνου στον 33ον ψαλμόν που περιγράφει την Δημιουργία και προειδοποιεί τους αθέους για το φρικτό τέλος που τους περιμένει.

– Οι μελέτες μου για τον Μποςς, μου λέγει ο φίλος μας συγγραφεύς, είχαν αφετηρία το γεγονός ότι ο φλαμανδός ζωγράφος θεωρείται και είναι πραγματικά ένας πρόδρομος του Συρρεαλισμού. Και γνωρίζετε το ενδιαφέρον μου για τον συρρεαλισμό σαν εκδήλωση της σύγχρονης τέχνης. Πρέπει να σας πω εδώ πως η γνώμη που διατυπώνει το Λάιφ ότι με το έργον μου ανασκευάζω τρόπον τινά, τον συρρεαλιστικό χαρακτήρα του έργου του Μποςς, δεν είναι ορθή. Βεβαίως τα τρίπτυχα του Μποςς δεν παρουσιάζουν την συρρεαλιστική προϋπόθεση του «αυτοματισμού» […]. Η στενή όμως σύνδεση του Μποςς με τον συρρεαλισμό οφείλεται στην βαθύτερη ψυχολογική τους συγγένεια, που πηγάζει από την κοινή πρόθεση να δώσουν μια εντελώς υποκειμενική και προσωπική ερμηνεία του αντικειμενικού κόσμου.

– Μεταξύ του Μποςς και της συρρεαλιστικής εκδηλώσεως της Τέχνης μεσολαβούν τετρακόσια τόσα χρόνια παρετήρησα στον κ. Κάλα και τον ρώτησα: Πώς είναι δυνατόν να συνδεθή οργανικά ο Μποςς με τον συρρεαλισμό, επάνω από το κενό των τεσσάρων αιώνων;

– Από αυτήν την άποψη, μου λέγει ο κ. Κάλας, υπάρχει μία γραμμή μεγάλων πνευματικών δημιουργών και καλλιτεχνικών που διατηρεί τη βαθειά συγγενική συνέχεια από τον Αυγουστίνο μέχρι του συρρεαλισμού. Τη γραμμή και την οργανική αυτή σύνδεση, που τις ρίζες της πρέπει ν’ αναζητήσωμε στον Αυγουστίνο, την εξασφαλίζουν έπειτα από αυτόν, ο Μποςς, ο Πασκάλ, ο Ρεμπώ, ο Λωτρεαμόν, ο Ντοστοϊέφσκυ μέχρι του συρρεαλιστικού κινήματος...

Η ανήσυχος εποχή μας

Ο Νίκος Κάλας,[…] ήταν γνωστός σαν νέος ποιητής, με εξαιρετική μόρφωση και πνευματική καλλιέργεια και με έντονο δημιουργικό ταλέντο. Αλλ’ όπως πολλοί της γενεάς μας εστράφη έκτοτε στην κριτική, ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική και αισθητική κριτική, όπου έκλεισε και τη δημιουργική του φλόγα. Το 1937, στο Παρίσι, εξέδωκε το πρώτο βιβλίο, μια σειρά μελετών για τη σύγχρονη τέχνη με συρρεαλιστική νοοτροπία, υπό τον τίτλο Εστίες Πυρκαϊάς, που επροσέχθη και εκρίθη πλατειά στη Γαλλία. Ύστερα, ταξίδεψε στην Ισπανία και Πορτογαλλία. Έμεινε εξ μήνες στη Λισσαβώνα και μελέτησε την πορτογαλλική Τέχνη. Και το 1940 φθάνει στη Νέα Υόρκη, όπου κυκλοφόρησε ένα βιβλίο του στα γαλλικά, για τη σύγχρονη αγγλική και γαλλική ποίηση και για την πορτογαλλική αρχιτεκτονική.

Τον ερώτησα, αν με το έργο του για τον Μποςς, αφοσιώθηκε οριστικά στην κριτική της τέχνης:

– Βέβαια, δεν αφοσιώθηκα στην κριτική της τέχνης. Ήταν μοιραία η εξέλιξή μου, γιατί πάντοτε ενδιαφερόμουνα για την αισθητική αντίληψη της ζωής και γιατί σήμερα, εφ’ όσον όλες οι προοπτικές που μας οδηγούν στο μέλλον παρουσιάζονται σκοτεινές, είναι μοιραία η καταφυγή μας στις καλλιτεχνικές μορφές του παρελθόντος. […] Προσωπικά, δέχομαι πως «η αγάπη είναι ισχυρότερη από τον πόνο», όπως έγραψε ο Αυγουστίνος. Νομίζω όμως πως θα μου χρειασθούν μερικά χρόνια ωρίμανσης. Πρόθεσή μου είναι η μελέτη και το πλησίασμα των παληών μαντικών κειμένων, όπου ένας συγγραφεύς ημπορεί ν’ αντλήση σύμβολα με σύγχρονη σημασία. Με τραβά πολύ ο μυστικισμός και εξ άλλου επίσης η επιστημονική θεώρηση του ανθρώπου, του πρωτογόνου ανθρώπου και της ψυχής του.

Μελέτη για τον Γκρέκο

Εν τω μεταξύ, ο Νίκος Κάλας σχεδιάζει μια μεγάλη μελέτη για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Πιστεύει ότι στην Ελλάδα, όπου υπήρξε έντονη τάσις να δίδεται «ελλαδικός» χαρακτήρ στο έργο του Γκρέκο, έγιναν πολλές παρεξηγήσεις σχετικά, «Ο Γκρέκο, λέγει ο κ. Κάλας, εχρησιμοποίησε βυζαντινά μέσα εκφράσεως, αλλ’ η έκφρασή του είναι ισπανική και χριστιανοκαθολική, όπως ήταν η εποχή και το περιβάλλον όπου έζησε και εδημιούργησε».

Γενικώτερα διαπιστώνει κανείς στον Νίκο Κάλαν, ότι όπως ανεπτύχθη και επιβάλλεται στους πλατύτερους πνευματικούς ορίζοντες της Ευρώπης και της Αμερικής, φέρνει μαζί του την ανάγκη της ελπίδας για τον άνθρωπο και την ανάγκη μιας θρησκευτικής –στην πιο πλατιά της έννοια– πίστεως. Είναι αυτά τα στίγματα μιας βασανισμένης ευρωπαϊκής γενεάς –της γενεάς μας– που βλέπει γύρω της το αδιέξοδο της απελπισίας, μα θέλει να ελπίζει, αισθάνεται την απιστία, μα ζητεί την πίστι και, πάνω από όλα, φέρνει πάντα την αγάπη της για τον άνθρωπο.