Ένας αδύνατος διάλογος

Όταν επιστρέφουμε στην Πάτρα ή την Ηγουμενίτσα έχοντας διαπλεύσει την Αδριατική, η σύγκριση εκείνου που αφήσαμε με την εικόνα αυτού που έχουμε μπροστά μας (αποτύπωμα της μεταποιμενικής μας αναίδειας) αποδίδει δύο μελαγχολικά ασύμπτωτες μεταξύ τους προτάσεις. Είμαστε ο αντίποδας εκείνου του Άγγλου, ο οποίος εκστασιαζόταν όταν έφτανε στις γαλλικές ακτές. Εκτός από το ασύγκριτο πνεύμα της χώρας, τον ενέπνεε παν ό,τι συνιστούσε τον συνολικό, καθημερινό πολιτισμό της. Τον έθελγε, λοιπόν, ο τρόπος που ο γάλλος χασάπης έκοβε το κρέας, θαύμαζε τη σοβαρότητα και την τάξη των φαρμακείων, ζήλευε τους καλούς τρόπους των παιδιών στα εστιατόρια, εκστασιαζόταν με τις πινακίδες των γαλλικών δρόμων (μερικές απ’ τις οποίες σε ειδοποιούσαν μέχρι και για το αν υπάρχει εποχικό κατρακύλισμα τεύτλων στο οδόστρωμα), φωτογράφιζε με μανία τα υπέροχα κτίρια των Δημαρχείων, και απολάμβανε το κρασί που μπορούσες να πιεις στις υγρές κάβες των αγροτικών δρόμων, όταν σταματούσε για λίγο την οδήγηση.

Μιλώντας για την κουλτούρα και για τον πολιτισμό στον δικό μας τόπο, είναι πάντα ενδιαφέρον να βλέπουμε τις μεταξύ τους σχέσεις, και επιπλέον να επιχειρούμε την αναπόφευκτα μεμψίμοιρη αλλά αναγνωριστική σύγκριση με άλλες κοινωνίες, που γνώρισαν το χαμόγελο του ουμανισμού, σχετίστηκαν με τον ορθό λόγο, και παρακολούθησαν τη γέννηση της αστικής ζωής. Είχα επισκεφθεί πριν από λίγα χρόνια μια έκθεση ιταλών Ιμπρεσιονιστών στο Τρεβίζο. Μπροστά σ’ έναν εντυπωσιακό πίνακα, τη «Γυναίκα σε κήπο», είχε συγκεντρωθεί, αθόρυβη και ήρεμη, η πρώτη τάξη ενός σχολείου. Αν η σιωπή παραπέμπει στη στοχαστικότητα, εκείνοι οι μικροί επισκέπτες ήταν εντυπωσιακή μικρογραφία διανοητών. Το κορίτσι που τα συνόδευε (βγαλμένο από ένα ξανθό παραμύθι ευγένειας), τους πρότεινε να καθίσουν στο πάτωμα και άρχισε να ρωτά χαμηλόφωνα. «Τι βλέπουμε απέναντί μας;» «Μια κυρία!», είπε ένα παιδάκι. «Γιατί είναι πράσινο το φόντο του πίνακα;». «Διότι είναι κήπος!» απάντησε ένα άλλο παιδί.

Η κομψή κοπέλα συνέχισε να ρωτά. «Γιατί έχει λευκό φόρεμα και λευκό δέρμα αυτή η κυρία;». Τα παιδιά δίστασαν και έμειναν στο ρόλο της ακρόασης . «Η κυρία αυτή, λοιπόν, ανήκει στην αριστοκρατία της εποχής. Αυτή η τάξη, που δεν υπάρχει πια με τον ίδιο τρόπο, είχε κατοικίες με μεγάλους κήπους και μπορούσε να παραγγείλει έναν ακριβό πίνακα στον ζωγράφο. Το δέρμα της είναι λευκό, σε αντίθεση μ’ αυτό ενός εργαζόμενου, και είναι σε αρμονική αντίθεση με το πράσινο του φόντου».Η συζήτηση, φαντάζομαι, συνεχίστηκε. Εμείς προχωρήσαμε σε άλλη αίθουσα.

Το περιστατικό, μπορούμε να σκεφθούμε, είναι μέρος μιας στοιχειώδους παιδαγωγικής, που αφορά —αν το λέγαμε πομπωδώς—, τις μεταδόσιμες «αξίες της τέχνης του ωραίου». Μ’ άλλα λόγια, οι παιδευτικές δυνάμεις μιας κοινωνίας παράγουν το αυτονόητο: τη στοιχειώδη αγωγή των παιδιών. Η υλική έννοια του πολιτισμού και οι ειδικές αγωγές της, έχουν στην κοινωνία αυτή κοινές αφετηρίες και αξίες, κοινή ιστορία και πρόταση. Αυτό, μ’ άλλα λόγια, που συναντούμε βγαίνοντας από τις αίθουσες (η πόλη, οι πλατείες, οι ναοί) είναι ομότροπη ποιότητα των παιδευτικών προτάσεων, εξ αίματος συγγενής της αγωγής. Χωρίς υπερβολή άλλωστε μπορούμε ισχυριστούμε ότι βλέποντας, και μόνον, εικόνες ενός δρόμου ή μιας πλατείας, πανεύκολα υποθέτουμε το πολιτισμικό βάθος του τόπου, τη σοβαρότητα της οργάνωσής του ή ακόμα το πώς εκδηλώνεται και τι βάθος μπορεί να έχει η καθημερινή ζωή του.

Αντίθετα, ένα άμορφο σκηνικό, χωρίς ταυτότητα (αφού στη φυσική και τη δημιουργική ζωή όλα ταυτοποιούνται από τη μορφή) δύσκολα μπορεί να είναι το ίδιο δημιουργός μορφών. Ζώντας σε ένα ανάλογο περιβάλλον (το άμορφο είναι πολλά σκαλοπάτια κάτω από το άσχημο, που σε τελευταία ανάλυση είναι αισθητική κατηγορία), είμαστε μάρτυρες αυτού του βάναυσου κενού. Αυτή η συνθήκη είναι που κάνει κατανοητό γιατί και πώς, π.χ., νιώθουμε τόσο έκθετη και παράλογη τη δημοσίως εκτιθέμενη τέχνη, όταν αυτή δεν προτείνεται με τη γελοιογραφική εκδοχή της. Η γύρω μας εξαρθρωμένη εικόνα τραυλίζει απέναντι στην απόλυτη πνευματική πειθαρχία που είναι το έργο. Το ίδιο δεν συμβαίνει, αν από το αυτοκίνητό μας ακούμε ένα συμφωνικό κομμάτι επιχειρώντας να το αντιληφθούμε σε σχέση με τον αθηναϊκό ορίζοντα; Έχουμε όχι απλώς την εντύπωση του ανακόλουθου, αλλά του βίαια εχθρικού.Με δυο λόγια καμιά δημιουργική μορφή δεν συνάπτεται στο κενό της μη εικόνας. Δεν υπάρχει «κάδρο» γι’ αυτήν. Έτσι, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί στο περιβάλλον μας θα ήταν περισσότερο οικείες ως «καλαισθητικές» προτάσεις παντός είδους ανεικονικές αυθαιρεσίες. Κατανοώ τον θεατή εαυτό μου, που μια μέρα διαπίστωσε ότι στην Αθήνα οι σωροί των απορριμάτων (η γνωστή εικόνα των απεργιών) μπορούν να φαίνονται ως απόλυτα φιλική πρόταση (αυτό που ονομάζουμε εγκαταστάσεις, installations) αναντίρρητα ενταγμένες στο άναρθρο —εξίσου ασήμαντο— περιβάλλον. Αντίθετα, το έργο πάντα συνδέεται με ένα δυναμικό συγκεκριμένης ποιότητας που πρέπει να το περιβάλλει. Είναι αδιανόητο εν κενώ. Από εδώ θα έπρεπε να αρχίζει η συζήτηση, που με δυο λόγια συνοψίζεται στο ζήτημα, ποια νεοελληνική εικόνα θα υποδεχθεί και θα εντάξει στα δεδομένα της την πρόταση της μυθοποιημένης εικόνας (σινεμά, ζωγραφική, θέατρο), ποιο περιβάλλον θα συνομιλήσει με την πρόταση της πλαστικών μορφών, ποια περιρρέουσα έκφραση θα αναδεχθεί τη γραφή και το λόγο της.

Κ.Μ.